Гьажи-Давуд ва лезгийрин азад женгер

 

Халкь азад авунин гьерекатдин кьилин регьбер яз, ада вичин хайи халкьдин ва гьакӀни са кьадар маса халкьарин кьисметда гьикьван чӀехи роль къугъванатӀа, чаз гьа ва гуьгъуьнин заманайрин тарихдин чешмейри якъиндаказ къалурзава. Гьажи — Давудакай вичикай ва ада регьбервал авур азад гьерекатдикай маракьлу ва къиметлу малуматар гзаф кьадар тарихчийри гузва. ИкӀ, а къизгъин вакъиайрин гьакъикъи шагьидар хьайи И.Г. Герберан, Лопухинан А.И., Ф.И. Соймонован, Дж. Белан, Ханваян, Гаммеран, Хасан Джалалянан эсерра а вахтунда вири Къафкъаздин вилаятда арадал атанвай кьадарсуз муракаб гьалар, халкьар кӀвачел къарагъунин асул себебар, азад гьерекатдин кьилин макьсадар ачухдаказ къалурнава. ГьакӀни гзаф важиблу малуматар XIX лагьай асирдин алимар хьайи П.Г. Буткован, С.М. Соловьеван, А.-К. Бакиханован ва чи ватанэгьли тир Г. Алкадаридин эсеррани гьалтзава. Алай аямдин тарихчийрини Гьажи — Давудакай ва ада регьбервал авур азад гъерекатдикай тӀимил кхьенвач. Абурун жергедай Н.А. Сотавован, В.Г.Гьажиеван, Гь. А. Абдурагьимован, Х.Х. Рамазанован, А.Р. Шихсаидован, М.М. Ихилован, Р.М. Мегьамедован, З.Д. Ризванован,  Р.З. Ризванован, ва гьакӀни В.Н. Левиатован, Е. Зевакинан, И.П. Петрушевскийдин, Ф.М. Алиеван, Г. Мамедовадин, О.П. Марковадин, Н.А. Смирнован ва са кьадар масабурун тӀварар кьаз жеда.

РагъэкъечӀдай патан Къафкъаздин халкьарикай зурба эсер кхьей, I ӀӀетрдин Каспи сиягьатдин иштиракчи И. Г. Гербера малумарзавайвал “… уьсянчийрин хан Давуд — бег Муьшкуьрдин уьзденрин несилрикай тир. Вичин тӀварни Давуд ва я Давыд анжах акьулдиз хци…” Ам Муьшкуьр магьалдин Дедели (ТитIел- ТитIелар) хуьре хана. (Алай вахтунда и хуьр Хачмаз райондик акатзава). Давудрин сихилдин къуват неинки хайи хуьре, гьакӀни патав гвай чкайрани кваз малум тир. XVIII лагьай асирдин сифте кьилера Давуд Меккедиз гьаждал фенай. Анай хтайдалай гуьгъуьниз лежбер Давудакай Гьажи хьана ва адан гьуьрмет жемятдин арада мадни артух хьана. Хайи хуьруьн медресада тарсар гуз хьайи Гьажи -Давудаз Къуръан, шариатдин къанунар лап хъсандиз чидай.

“Йикъан сятдин садаз чун Низовой пристандилай Дедели хуьруьз рекье гьатна, -кхьизва вичин рекьин журналда Иранда А. Волынскийдин векилатдин иштиракчи А. Лопухина. Сятдин вадаз чун чкадал агакьна ва и Гьажи — бегдин (яни Гьажи -Давудан А. Б.) хуьре йиф акъудна. Ина ам гзаф намуслу ва гьахъ кӀандай кас яз чидай. Ам и хуьуьн агъани жезвай… “. Са бязи чешмсйрай аквазвайвал, вичин хайи халкь авай акьалтӀай четин гьал лап дериндай гьиссзавай Гьажи — Давуда, ам кӀвачел къарагъун ва душмандин хура мални мадни ажугълу авун патал, гуя вичиз ахварай ЧIехи Аллагьди зулумкар къизилбаш шиияр ва абурун гъилибанар негь ая, суьнуь жемятар зулумдикай хкуда лагьана, эмир ганва лугьуз хьанай.

Дугъриданни, им Ирандин шагьди чкадин халкьар, иллаки суьнуьяр, акьалтӀай зулумдик кутунвай ва залан харжар вегьенвай вахтар тир.

“Шагьди, — лугьузва а вакъиайрин гьакъикъи шагьид алпан каталикос Есаиди, —вичин пачагьлугъда яшамиш жезвай вири халкьарин сиягь тухвана, — ва гьар са касдал пуд сеферда артух харжар эциг хъувуна… ЧӀехи хуьрери 100 — 150 туман, гъвечӀи хуьрери 20 — 30 туман харж гун лазим тир. Харжар гуз тежезвайбур шагьдин гъилибанри гатаз ва ягъиз рекьизвай…”

Яшайишдин шартӀар икӀ мадни четин хьуникди, жемятди вичин наразивал къалурзавай ва яваш — яваш чапхунчийриз акси гьерекатдиз гьазурвал аквазвай. Тарихдин малум тир чешмейри къалурзавайвал сифтени — сифте Жар ва Белакан магьалра яшамиш жезвай халкьар кӀвачел къарагъна. ЦӀахур — Илисудай чӀехи кьушун кӀватӀна Али — СултӀана Шемахидин винел гьужум авуна ва ана ацукьнавай шагьдин беглербег кьуна жазаламишун патал серенжемар акуна.

Югъ — къандавай къати жезвай азадвилин женгерин кьиле викӀегь, акьуллу, чанда намус ва гъейрат авай са кас акъвазун чарасуз тирди вирида аннамишиз гатIунна. Ихьтин касни Гьажи — Давуд хьана. Гьавиляй адаз халкьди ихтибарни авуна. Амма гзаф къуватлу ягъийрин хура чпив кьуькерни нажахар гвай, дяведин пешедив иллаки вердиш тушир лежберар галаз акъвазиз хьун мумкин кӀвалах тушир. Гьажи — Давуд и кӀвалахдин гъавурда фад акьуна. Гьавиляй ам сифтени — сифте мукьвал тир дагълух ханлухривай куьмек къачуз алахъна. Сифге ам Къайтагъдиз усми Агьмед-хандин патав, анайни Къумух къеледиз Сурхаян патав фена. Гзаф гьуьжетрилай ва меслятрилай гуьгъуьниз и пуд кас кьетӀи са икьрардал атана ва абуру Ширван Ирандин шагьдии зулумдикай хкудун кьетӀна.

Гьелбетда, и пуд касдихъ гьар садахъ вичин кьилдин чинебан ниятар авачиз тушир. Гьукумдихъ ва девлетдихъ кьадарсуз къаних Сурхаяз фадлай Ширвандин ханни жез кӀанзавай. Вучиз лагьайтӀа, адакай Регъ патан Къафкъазда виридалайни къуватлу гьукумдар жезвай. Къайтагъдин усми Агьмед — хандиз вичин бубайрин душманни хьайи Худат — Саляндин хан СултӀан — Агьмедахъ галаз дяве авуна, ам анай чукурна, адан гъилик квай чилер вичин усмиятдихъ гилигиз кӀанзавай. Гьажи — Давудахъ лагьайтӀа, Иран шагьдин зулумдикай хкечӀна, кьилди — кьилди гьич садалайни аслу тушир азад са ханлух туькӀуьрдай мурадар авай.

Са тӀимил чIавар алатайла азад гьерекатдиз къарагънавай яракьлу лежберрин дестейри чпин хайи чилерал фадлай бине кутунвай шагьдин гарнизонрал гьужумиз гатIунна. ИкӀ, 1711 лагьай йисуз Гьажи — Давуд кьиле авай яракьлу дестейри Шабран къеледал гьужумна ва ам кьуна. Гуьгъуьнилай ада Худат къелени вичиз муьтӀуьгъарна. Са куьруь вахтунда уьсянчийрин ихьтин чӀехи алакьунар акур, гьеле гзаф мукъаятзамай Сурхайни Агьмед — хан гьасятда абуруз куьмек гуниз мажбур хьана. Иранда Урусатдин векил яз хьайи Волынскийдин малуматралди, гьа и вахтунда уьсянчийрин жергейра 8 агъзурдилай гзаф яракьлу ксар кӀватӀ хьанвай.

Мадни къуватар кӀватӀ хъувуна Гьажи — Давуда 1712 лагьай йисуз Шемахи къеледал вегьена. ГьакӀни гьа йисара азад женгерик экечӀнавай лежберри Дербентдал, Бакудал, Нияз — Абаддал ва маса къелейрал гьужумар авуна. И кардикай хъел атай шагьди Ирандай Гьажи — Давудан аксиниз гзаф кьадар яракьлу кьушунар ракъурна ва абурун куьмекдалди  уьсянчийривай абуру кьур къелеярни хуьрер вахчун хъувуна. Гьажи-Давуд лагьайтIа, есирда гьатна. Уьсянчийрин регьбер са кьадар вахтунда Дербентдин зинданда амукьна. Эхирни ам анай суьнуьйри (лезгийри)  азад хъувуна.

XVIII лагьай асирдин 20 лагьай йисарин сифте кьилера Мукьвал тир Регъ пата гзаф муракаб гьалар арадал атаывай. Ирандин шагь Гьуьсейназ вичиз вучдатӀани чизмачир. Адан пачагьлугъ акваз — такваз чикӀизвай. Эрменистанда, Гуржистанда, Курдистанда, Арабистанда шагьдиз акси гьерекатар къвердавай къизгъин жезвай. Гьатта Ирандиз мукьва тир Афгъанистандани вири агьалияр гъиле яракь кьуна Ирандин меркез Исфагьандал гьужумиз гьазур хьанвай.

Урус пачагь I- Петрди Швециядихъ галаз яргъалди авур дяве гъалиб хьуналди куьтягьна. Гьа йикъалай эгечӀна ада Къафкъаз ва иллаки адан Каспи гьуьлуьн къерех чапхунун патал фадлай фагьумнавай вичин ниятар кьилиз акъудунин серенжемар акваз хьана. Иран зайиф хьанваз акур Туьркиядин султӀан III -Агьмеда тадиз вичин къилинждизни къилав гуз гатӀунна. Къафкъаз анжах са вичиз муьтӀуьгъарун патал адахъ фадлай чинебан вичин махсус ниятар авай.

ИкӀ чпин азадвал патал гъиле яракь кьуниз мажбур хьайи халкьарин къуватрикай, гьарда анжах вичихъди ялзавай пачагьлугъри чпин менфятдиз файда къачун патал алахъунар ийиз хьанай.

Гьавиляй Гьажи — Давуда и гужлу терефрикай садакай вичиз даях кьун лазим тир. Акьуллу ва гележег фагьумдай Гьажи — Давуда ихьтин даях вичиз анжах чӀехи Урусатдикай жедайди гьисс авуна. 1 — Петрдихъ галаз алакъалу хьун патал Гьажи — Давуда гьеле 1721 лагьай йисан гатфариз Гьаштерхандин воевода И.В. Кикиназ са шумуд кагъаз кхьенай. “Къизилбашрилай чна гьикӀ хьайитӀани кьисас вахчуда, — кхьизва ада абурукай са чарче. Алай вахтунда зи кьушунри Дербент, Шемахи ва Баку элкъуьрна гьалкъада тунва. ЧӀехи Аллагьдин куьмекдалди и мукьвара чна къизилбашрин маса шегьеррал ва хуьрерални гьужумда, зун куь пачагьдиз вафалу жеда ва эгер адаз чи патара шегьерар ва я къелеяр эцигиз кӀан хьайитӀа, и кардиз куьмек гуда лагьана за пак Къуръандал кьин кьазва…”. И ва Гьажи — Давуда кхьей маса чарар Кикина I — Петрдив агакьарна. Амма пачагьдин патай са жавабни хтанач. Себеб вуч тиртӀа тайиндаказ лугьун четин я. Амма са кӀвалах лап ачухдиз малум жезва. Тарихдин делилри шагьидвалзавайвал, Урусатдин пачагьдин майилар и чIавуз Ирандин шагьдин пата авай. 21 йисуз кеферпата дявеяр авунвай Урусатни а чIавуз зайиф хьанвай. Ам гьеле гужлу яз амай Туьркиядихъ галаз дяве ийиз гьазур тушир. А чӀавуз кьадарсуз ажуз хьанвай Ирандин чилер амалдарвилелди кьун I -Петрдиз регьят яз аквазвай. Гьавиляй ада Гьажи — Давудан тӀалабунризни яб ганач. Гьадалайни гъейри урус пачагьдиз Гьажи- Давуд вичиз михьиз табий тежедайдини чизвай. ГьикӀ ятӀани Гьаштерхандин губернатор Волынскийди I — Петрдиз ихьтин са кагъазни кхьенай: “ Заз чиз Гьажи — Давудан тӀалабунар са акьван чӀехибурни туш. За адан патав жуван векил ракъурнай. Адаз малум хьайивал, Гьажи — Давудаз Квез къуллугъ ийидай ашкъи ава, амма Куьне адаз кьушунарни ва лазим тир кьадар яракьар ракъурна кӀанзава, ва ада вичи Куьне ракъурай кьушунрин куьмекдалди шагьдин шегьерар кьада ва лазим тирбур вичиз тада, амайбур Квев вахкуда…”

Инайни чаз аквазвайвал, Гьажи — Давуд урус пачагьдихъ галаз барабар икьрар кутӀуниз гьазур тир. Ада истемишзавайди анжах урус пачагьди Ширвандин Каспи гьуьлуьн къерех тирвал экӀяй хьанвай чилер чапхун тавун тир. Амма I — Петрдиз и чилер, анай физвай барамачи (ипекдин) рекьерни галаз вичиз муьтӀуьгъарун гзаф важиблу яз аквазвай. Вичин «Каспи сиягьат» тIвар алаз тарихда гьатнавай мярекатни урус пачагьди гьа и чилер ва анра уьмуьрзавай халкьар вичиз табиарунин ниятар аваз гатIунайди тир. Гьажи — Давуда лагьайтӀа, и чилср Урусатдин гъиле гьатайтӀа, Ширван “гишила амукьда” лугьуз хьанай. Ам са патахъай гьахъни тир. Вучиз лагьайтӀа, техилдалди девлетлу чилер, гьа гьисабдай яз Муьшкуьр магьални Урусатдин гъиле гьатзавай. Адалайни гъейри, савдагарвилин рекьяй важиблу тир Дербентни Баку Урусатдиз жезвай. Гьавиляй, мумкин я, Гьажи — Давудни I -Петр са меслятдал татун себебрикай сад гьа и карни хьун…

Урус пачагьди патай са тайин жавабни агакь тавур Гьажи — Давуда, ятӀани вичин гьерекатар акъвазарнач. ИкӀ, 1721 лагьай йисан 21 лагьай июлдиз ада Сурхаяхъ галаз санал Шемахидал гьужумна ва ам элкъуьрна гьалкъада туна. И вакъиадикай инглис сиягьатчи Ханвайа са кьадар къиметлу малуматар гузва. Ада кхьизва: “ӀӀӀемахидин беглер-бег Гьуьсейн-хан, шегьердин агьалийрал жезмай кьван ихтибар гъин тийиз алахъзавай. Ада къеледай къецел вичин кьил акъудзавачир. ИкӀ саки 25 йикъуз адалай къеле хуьз алакьна. Лезгияр чебни галат жезвай. Амма, гьа и вахтунда чкадин агьалийри къеледин варарикай са варар гьужумзавайбуруз ачухна. Лезгияр гьасятда шегьердиз сух хьана ва ам яваш — яваш михьиз кьуна. Беглер-бегдивай абуруз мад акси дурум гуз хъхьанач…”

Гьа икӀ Ширвандин меркез Шемахи азад женгериз кӀвачел къарагъарнавайбурун гъиле гьатна. ӀӀӀирвандин беглер — бег Гьуьсейн — хан ва адан къизилбаш гъилибанар уьсянчийри яна кьена. Абурун арада 300 кас урус савдагарарни телеф хьана. Са тӀимил вахт алатайла, и кар багьна кьуна, урус пачагь I-Петрди, чӀехи кьушунар кӀватӀна, Къафкъаздиз къвез гьазурвилер акваз башламишна…

Гьелбетда, Гьажи — Давудаз гужлу урус пачагьдин хура вичивай текдиз акъвазиз тежедайди чизвай. Гьавиляй ам Туьркиядин султӀандивай куьмек тӀалабуниз мажбур хьана. СултӀандизни кӀанзавайди гьа и кӀвалах тир. Истамбулда кьиле фейи рахунрин нетижа яз, Гьажи — Давуд Ширвандинни Дагъустандин чӀехи гьукумдар яз тайинарна. Саки вири Ширван (гьа чӀавара гилан кьибле Дагъустанни Ширван яз гьисабзавай) Гьажи — Давудан ихтиярда гьатна. И кар 1724 лагьай йисан 12 лагьай июндиз Урусатдини Туьркияди кутӀунай икьрардални ачухдаказ къейднава. Ана кхьенва: “Ширван вилаятда яшамиш жезвай мусурман къанундал алай лезгийри чеб чӀехи ӀӀортадин (яни Туьркиядин – А.Б.) къаюмвилик кутун тӀалабзава. Гьавиляй чӀехи Портади абур вичин къаюмвилик кьабулзава. Хан яз абуруз вичиз лазим тир шагьадатнамани гана Давуд тайинарзава. Винидихъ тӀвар кьунвай ханлухда ада Шемахидай идара авун лазим я. Адан идарадик жезвай миллетрин сергьятар кьве патанни разивал аваз тайинарда…”

Куьрелди, икьрарди ӀӀӀирван Туьркиядин гуьзчивилик кваз вичихъ са кьадар ихтиярар авай ханлух яз малумарзавай. Гьатта Туьркиядиз ана эвел гьисабдай вичин кьушунарни тадай ихтиярни авачир. Гьахъ рахайтӀа, гьа са вахтунда Гьажи-Давуда гьамиша Туьркиядин тереф хуьн лазим тир. ГьикӀ ятӀани, а вахтарин гзаф муракаб гьалара ӀӀӀирван ханлухдиз кьилдинвал гун лезги халкьдин тарихда еке метлеб авай вакъиа тир!

Къафкъаздиз къвез гьазур жедайла I-Петрди чкадин халкьариз ихьтин гафаралди эвер ганай: “Лезги чилин сагьиб Давуд-бега ва Къазикъумух магьалдин гьаким Сурхая гьар жуьре халкьарикай гзаф инсанар кӀватӀна чаз пара гьуьрметлу ва истеклу шагьдин аксиниз къарагъна. Ва ӀӀӀирванда авай Шемахи шегьер кьуна. Абуру шегьер чапхундайла чи дуст шагьдин гзаф кьадар агьалияр терг хьана. ГьакIни чи савдагарарни абуру гапурдиз акъудна ва 4 млн. манатдин метягьар ва маса мал-девлет тарашна. Гьавиляй  чи кьушунди Цавараллайдан куьмекдалди а вагьшийрив ва тарашчийрив лазим тир жаза агакьарда… ”

Инай чаз ачухдиз аквазвайвал, I-ӀӀетрди вич Къафкъаздиз атунин асул себеб лезгийри урус савдагарар гапурдиз акъудун ва абурун мал-девлет тарашун я лугьузва.

Дугъриданни, Гьажи — Давуда ва Сурхая Шемахи кьадайла 300 кас урус савдагарар телеф хьанай ва абурун мал-девлетни тарашнай. Амма гьа са вахтунда эрмени ва Европадин уьлквейрай атанвай савдагарар уьсянчийри садни яна кьеначир ва абурун мал-девлетни тарашначир. ИкӀ хьайиди а вакъиаяр вичин внлералди акур алпан каталикос Есаи Асан- Джалаляна вичин “Алпан уьлкведин тарих” тӀвар алай ктабдани хъсандиз тестикьарзава.

Урус савдагарар вучиз ва гьикӀ телеф хьанайтӀа са кьадар маса чешмейрани гзаф къиметлу делилар жагъуриз жеда. ИкӀ Иранда Урусатдин консул хьайи С. Аврамова вичин журналда кхьизва: “Эгер иранвийри чи урус инсанар лезгийрин аксина дяве ийиз мажбурначиртӀа, чибур садни рекьидачир ва абурун мал-девлетни тарашдачир… “ И вакъиаяр вичин вилералди акур инглис сиягьатчи Дж. Ханваяни гьакӀ кхьизва: “Урус савдагарар бедбахтвилик акатунин себеб анжах абуру лезгийрин аксидарар чпин кӀвалера чуьнуьхун я. Гьа са вахтунда ӀӀӀемахи кьадайла ана аваз хьайи Европадин савдагарриз садазни са затӀни хьанач…”

ИкӀ яз хьайила инал ихьтин суални къвезва: “Бес вучиз урус савдагарри лезгийриз акси гьерекатриз рехъ ганай?” И суалдиз дуьз жаваб жагъурун четин я. ЯтӀани, тарихдин делилрал асаслу яз, икӀ лугьуз жеда. Сад лагьайди, урус савдагарриз лап хъсандиз чизвай: — арадал атанвай шартӀара урус пачагь I-Петрди Туьркиядин аксина Ирандикай вичиз терефдар кьунвайди. Кьвед лагьайдини, I-Петр вичин кьушунарни галаз Къафкъаздиз къвезва лугьуз гьар жуьре ванер ина фадлай чкӀанвай. Гьатта, эрменийрини гуржийри адаз куьмекдиз чпин кьушунар кӀватӀдай гьерекатарни ийизвай. Гьавиляй урус савдагарри чпин пачагьдик умуд кутуна уьсянчийриз акси гьерекатар тухун са кӀусни тажуб жедай кӀвалах туш.

Гьа ихьтин шартӀара 1722 лагьай йисан 15 лагьай июлдиз I — Петрди саки виш агъзурдав агакьнавай кьушун кӀватӀна Гьаштерхандай вичин ахпа виридуьньядин тарихда “Каспи сиягьат” тӀвар алаз машгьур хьайи зурба мярекатдиз рехъ гана. Августдин 23-даз ам Дербснтдиз агакьна. Анин наиб Имамкъули — бегди (ам шийирикай тир) пачагьдиз шегьердин къеледин куьлегар шадвилелди багъишна. ИкӀ, са куьруь вахтунда Дсрбентдал кьван Каспи гуьлуьн къерех тирвал вири чилер урус пачагьдин гъиле гьатна.

Амма са тӀимил чIавалай урусрин чӀехи пай гимияр гьич такур хьтин къуват авай тӀурфан себеб яз гьуьле батмиш хьана. Г. Алкадариди хабар гузвайвал, урус аскерри Дербентдин патарив гвай хуьрер тарашиз эгечӀна. Гьа са вахтунда Туьркиядин СултӀандини вичин наразивал къалуриз гатӀумна. Ам ачухдаказ Урусатдихъ галаз дяве ийиз гьазур жезвай. Ихьтин шартӀара I — Петр, вичин кьушунар кӀватӀна, кьулухъди элкъуьруниз мажбур хьана.

Идалай гъейри, XX лагьай асирдин тарихчи тир Левиатова В.Н. къейдзавайвал, мумкин я, I — Петрди, Дербентдиз агакьайла, вич иниз икьван зурба кьушунар галаз атун гъалатӀ яз гьисабна. Вилик эцигнавай месэлаяр (яни Каспи гьуьлуьн къерех чапхунун) хейлин тӀимил къуватралдини кьилиз акъудиз жезвай. Гьавиляй ада вичин вири кьушунар кьулухъди чIугуна. ИкI, Дербентдал I –Петрни Гьажи-Давуд дяведин рекьера сад садал гьалтнач.

Амма, Ӏ-ӀӀетрди вири кьушунар вичихъ галаз хутахнавачир. Са кьадарбур Дербентда, Таркида ва маса чкайра амай. Ва абуру сиягьатдин кьилин мурадар тамамвилелди кьилиз акъудун лазим тир. ИкӀ, гьа и йисан декабрдиз урусрин яракьлу кьушунри Ирандин Энзели ва Решт шегьерар кьуна. Вичин нубатдай Туьркиядини ссфивидрин сифге меркез хьайи Тебриз ва гьакӀни Эриван, Генже, Тифлис ва маса шегьерар чпиз мутIуьгъна. Куьрелди, Туьркиядини Урусатди яваш-яваш виликдай Ирандин гъиле аваз хьайи чилер, гьа гьисабдай яз, лсзгийрин чилерни, чпин арада пайзавай.

И кар кьатӀай Гьажи-Давудаз Туьркиядин тебрикдикай хкечӀиз кӀан хьана. Ада урусрин жуьреба-жуьре векилрихъ галаз чинеба рахунар тухун хъийиз гатIун хъувуна. Амма, урус пачагьди Гьажи-Давудан теклифар мад сеферда инкар авуна. Адаз 1724 лагьай йисуз Туьркиядинни Урусатдин арада кутӀуннавай икьрар чӀуриз кӀан хьанач.

XIX лагьай асирдин кирам П.Г. Буткова кхьизвайвал, Гьажи — Давуда гьеле 1724 лагьай йисуз Белбеле вацIал, гьуьлуьвай са акьван яргъал тушиз, Тенге тӀвар алай са къеле эцигнай. Идалди адал гьуьлуьн къерех тирвал Ширвандин чилер, гьа гьисабдай яз, техилдалди лап мублагь Муьшкуьр магьал ва гьакӀни Дербент ва Баку шегьерар Урусатдик акатуниз манийвал гуз кӀан хьанай. Яни, Гьажи — Давудаз винидихъ тӀвар кьунвай 1724 лагьай йисан икьрарда тайинарнавай цӀийи сергьятар хиве кьаз кIанзавачир. И кар себеб яз, гьа Буткова мадни къейдзава хьи, урусривайни туьркверивай и цӀийи сергьятриз талукь тир серенжемар кьилиз акъуд тежез саки пуд йисалай гзаф алатнай. Гьелбетда, Гьажи- Давудан ихьтин гьерекатрикай Туьркиядин султӀандизни гьич хуш къвезвачир. Ам Гьажи-Давудакай кьил къакъуддай са рекьихъ къекъвезвай.

Эхирни, 1729 лагьай йисан мартдин вацра султӀандин чинебан эмирдалди туьрквери Гьажи-Давуд хзанни ва мукьва-кьилиярии галаз Генжедиз илифарна. Ина ам хаинвилелди есирда кьуна ва тадиз Кипр островдиз акъудна.

Гьажи-Давудан чкадал султӀанди къази-къумухви Сурхай тайинарна. Эхирни Сурхаян рикӀин мурадар кьилиз акъатна. Адакай Ширвандин хан хьана ва гьа сад лагьай йикъалай гатIунна ада туьрквериз вафалувилелди къуллугъни авуна. Вичи ханвал авур вад йисан къене (1729- 1734) гьакӀни кесиб хьанвай Ширван, ада туьркверихъ галаз санал генани тарашиз хъхьана. Гьажи-Давуда арадал гъайи ханлух лагьайтӀа, самарин шеле хьиз чкIана ва Ширван михьиз Туьркиядин ихтиярда гьатна. Адалай гуьгъуьниз са акьван вахтни тефенмаз и ажуз хьанвай чилерал акьалтIай залум Надира гьужум хъувун лазим тир…

Гьажи-Давуда ва ада регьбервал авур азад женгери лезги халкьдин тарихда кьетӀен чка кьазва. Алпан пачагьлугъ чкӀайдалай кьулухъ лезгийриз сифте яз чпин саки вири чилер сад хъувуна гьукумат арадал хкидай мумкинвал хьанай. Амма, гьайиф хьи, тарихдин гзаф кьадар татугайвилер себеб яз Гьажи-Давудавай вичин пачагьлугъдин азадвал ва аслу туширвал хуьз алакьнач. Вич савадлу ва акьуллу инсан тиртӀани, вичин девирдин кӀвалахрикай адаз бегьем хабар хьаначир жеди… Урусатдини Туьркияди Къафкъаз патал тухузвай амалдар ва кьелечӀ сиясатдай, Ирандин зулумдикай вичин халкь хкудда гъиле яракь кьур, ам и кьве гужлу пачагьлугъдин менгенада гьатна ва адавай анай эхкъечIиз хъхьаначир …..

Нетижада ӀПирван туьркверин (Ирандин шагьрин сефевидрин тухумри туьркверин несилрикай тирди рикӀелай алуд тийин) зулумдик акат хъувуна ва анин халкь туьрквериз элкъуьрдай сиясат давам хъхьана. Къе и чилерал туьркверин мад са аслу тушир гьукумат — Азербайжан арадал хтанва. Ширван пачагьлугъ бинеламишай алпанрин невеяр тир лезгияр лагьайтӀа, кьве патал пайна, са гъвечӀи халкьдиз элкъуьрнава…

Гьажи-Давуда вичин халкьдин азадвал ва садвал патал женг чӀугур девирдилай инихъ саки пуд виш йис алатнава. Амма, гьайиф хьи, гьа азадвилихъ ва садвилихъ чи халкь къени цӀигел яз ама…