Агъзур йисара тарихдин чинра кьегьалвилин гелер тунвай лезгийрин тIвар къени вирина гьуьрметдивди кьазва. «Лезги» лагьайла гьахъунихъ, адалатдихъ ялдай, женгчи руъгь авай, дуьзвилинни мердвилин символ тир инсан вилерикай карагда. «Дяведин цIаяра лигим хьанвай, гьахъ паталди дяве къанун хьиз кьабулзавай, азадвилиз Аллагьдиз хьиз икрам ийизвай» чи «азад, милайим рухваяр» акур урусрин чIехи шаир М.Ю.Лермонтова «лезгияр кьегьал ксар я» лагьанай.
Гьа ихьтин кьегьалар тирвиляй чаз чи къилихрив кьадай лакIабарни ганай. Лекьер хьтин викIегьбур лагьанай лезгийриз. Амма намусдинни викIегьвилин лишандиз элкъвей чи гьакъикъи тIвар гьинай арадиз атайди ятIа тайинариз хьаначир сиягьатчийривайнн тарихчийривай. Къени и гафунин этимология чириз четинвал чIугвазва алимри. Вучиз лагьайтIа «лезги» гафунин тарих къадим я. Гьа и къадимвал себеб яз «лезги» гафуниз гьелени тамамвилелди баян гуз хьанвач. Баянар ганвай ксари и гафунин гьакъиндай жуьреба-жуьре фикирар лагьанва ва адан ери-бине са шумуд этимондихъ галаз алакъалу авунва.
КIвенкIве лезги пешекаррин баянрикай са кьве гаф лугьун. Чи тIвар-ван авай алим, вичин чIалан илимдиз талукьарнавай хейлин эсерар урус, немс, португал, корея, китай чIаларал чапдай акъатнавай филологиядин илимрин доктор, профессор Унейзат Мейлановади «лезги» гафунин ери-бине «лаз (лацу)» гафунихъ галаз алакъалу ийизва.
Машгьур алим, философиядин илимрин доктор, писатель Агьед Агъаева сифте яз «лезги» этноним чи эрадин III виш йисуз, фарсари Къафкъаздин Албания пацук кутурла арадиз атайди къалурнава. Адан фикирдалди «лезги» гаф «лег» тайифадин тIварцIихъай арадиз атанвайди я. Фарсари и гаф «лекз» хьиз ишлемишнай. Фарс чIалан «-з» суффиксди ери-бине, инсандин лег тайифадиз махсусвал къалурзава.
ТIвар-ван авай чIалан алим, филологиядин илимрин доктор, профессор Ражидин Гьайдарова «лезги» гафунин къушран, яни лекьрен тIварцIихъ галаз алакъалу тир ери-бине тестикьарзава. Адан фикирдалди, «лезги» тIвар асулдай лакIаб яз пайда хьайиди я.
Эхиримжи йисара Къафкъаздин Албаниядин кхьинрай кьил акъудай, лезги чIалан гьакъиндай гзаф маракълу фикирар лагьай профессор Ярали Яралиева «лезгияр» гафуни «лагз» ва «лег» этнонимрихъ кьазвайди къалурзава.
Чи машгьур писатель-публицист Расим Гьажиди «лезги» этноним къадим Грециядин агьалийрин тIвар тир «пеласг» гафунихъ («пеласгияр — лезгияр») галаз алакъалу ийизва.
«Лезги» гафунин этимон тайинарунив винидихъ чпин тIварар кьунвай алимар ва писателар хьиз эгечIзавай маса лезги авторарни ава. Идалай гъейри «лезги» гаф VI-VIII виш йисара Дербентдин мукьув хьайи Лакзи шегьердин тIварцихъ галаз алакъалу ийизвай ксарни пайда хьанва. Кьериз-цIаруз гьалтзавай са бязи лезги авторри гьелени лезги чIалан лексикадин дибар араб, фарс ва маса чIаларай жагъурзава.
«Лезги» гафунин этимон тайинардайла санлай чи тарихчийри, чIалан алимри, пешекарри ийизвай веревирдер гьа ихьтинбур я. Эхиримжи вахтара «лезги» гафунихъ галаз алакъалу яз арадиз атанвай са кьве фикир мадни ава. Амма ибур чи халкьдал ва чIалал гужуналди илитIзавай къундарма ва къалп фикирар тирвиляй, абур рикIел хукуниз са игьтияжни авач.
Гила маса халкьарин тIвар-ван авай алимри «лезги» гафунин ери-бинедикай гьихьтин фикирар лагьанватIа килигин. Чи фикирдалди, сифте яз и гафунин гьакъиндай баян 286 йис инлай вилик, яни 1718-йисуз ганва. 1715-1718-йисара Иранда урус пачагьлугъдин посольствода кIвалахай, вичин «Журнал путешествия через Дагестан» ктабда Къубадин лезгийрикай гегьенш малуматар гайи Андрей Лопухина ина, лап Шагь дагъдин кукIушрани кваз я пачагьдиз, яни хандиз муьтIуьгъ тежедай лезгияр яшамиш жезвайди къалурнава ва халкьдин тIварци «муътIуъгъ тежер азад инсан» хьтин мана гузвайди малумарнава.
Идалай гуъгъуъниз, XVIII виш йисан кьвед лагьай паюна «Лезгияр» тIвар алай ктаб кхьей урусрин тарихчи Буткова А.И.Лопухинан фикир тестикьарнава. Гуьгъуьнлай и ктаб квахьна ва адан гьакъиндай, гьакIни ина ганвай баянрикай са бязи малуматар амукьна.
А.И.Лопухиналай виш йис гуьгъуьниз, яни 1819- йисуз Москвада «О Лезгистане или Лезгинии и о лезгинцах» тIвар алай ктаб басмадай акъудай академик Н.А.Гюльденштедтни «лезги» гаф «муьтIуьгъ тежер», «кьегьал», «азад инсан» хьиз ачухариз алахънай.
Азим алимри «лезги» гафунин этимология къадим тарихчийри чпин гьакъиндай малумат гайи лег (лек), гел хьтин лезги тайифайрин тIварарихъ галаз алакъалу ийизва. 1846-йисуз са бязи ахтармишунар кьиле тухвана, легар яшамиш хьайи чилер авайвал тайинариз алахъай А.Яновскийди абур лезгийрин улу бубаяр тирди ва «лезги» гафни гьа «лег» гафунилай арадиз атанвайди къалурнава.
Академик Н.Я.Марра 1922-йисуз чапдай акъудай «Кавказские племенные названия и местные паралелли» эсерда «лек», «леки» терминар лезгийрин этнический тIвар тирди къалурнава.
Академик В.Ф.Минорскийдин фикирдалди, лезгийрин мусурман чешмейра къалурнавай «лакз» тIвар лак/лаг — чкадин чIаларал «инсан» гафуникай + иранвийрин ери-бине къалурзавай «-з» суффиксдикай ибарат я.
Машгьур алим, тарихдин илимрин доктор, «Кубинские лезгины» ва «Народности лезгинской группы» ктабрин автор М.М.Ихилован фикирдалди «лек» этнонимдиз баян гун четин я. Аквар гьаларай им вичин ери-бине гзафни-гзаф къадим тир термин я.
Грекри ва римвийри лезгийриз дагъвияр, «лекар» лагьана, фарсари, арабри, монголри и халкьдин чилер чапхун авурдалай гуъгъуъниз «лекар» термин «лезг» дал, «лакз»дал элкъвена. Са шакни авачиз, и гаф антик авторрин «лек», «лег» этнонимдикай арадиз атанвайди я.
1955-йисуз вичин «Лезгины» тIвар алай эсер (Народы Дагестана: Сборник статей, М, изд-во АН СССР, 1955) чап хьайи Л.И.Лаврован фикирдалди лезгийрин улу бубаяр легар я ва гилан тIварни гьа инлай арадиз атанвайди я. Санлай академик С.В.Юшковани гьа ихьтин фикир лугьузва. Са кьадар маса урус алимрини чпин эсерра «лезги» гаф лезгийрин къадим «лег» тайифадин тIварцIихъай арадиз атанвайди къалурнава.
Авайвал лагьайтIа, «лезги» гафунин этимон тайинарунив эгечIнавай гзаф авторри и тIвар анжах «лег» гафунилай арадиз атанвайди тестикьарзава. Идалай тафаватлу яз, алимрихъ кьвед лагьай фикирни ава. Абурукай са бязибуру «лезги» гафунин диб араб чIалай жагъурзава. Сифте яз чи халкьдин тIвар къалурзавай гафунин ери-бине и саягъда тайинариз алахъайди урусрин машгьур алим П.К.Услар я. Ада вичин 1896-йисуз Тифлисда басмадай акъатай «Кюринский язык» ктабда «лезги» гаф арабрин «лазик» гафуникай арадиз атайди тестикьарнава. Алимдин фикирдалди, лезгийри Ислам дин кьабул тийиз арабрин аксина женг чIугунай ва гьавиляй чапхунчийри абуруз «михьи туширбур», яни «мусурман туширбур» хьтин тIвар ганай. Гуъгъуънлай са бязи авторри «лазик» гафунин мана «мурдар» тирди баян авуна. Араб чIал дериндай тийижир и ксари «лазик» анжах диндал гьалтайла «михьи тушир», яни а дин кьабулиз кIанзавачир манада ишлемишнавайди кьатIуннач жеди. Са шакни авачиз, Услара вичин фикир тарихдин вакъиайралди делилламишзава ва гьавиляй ада арабри лезгийриз «лазик» лагьайди, им «лезги» гафунин этимон тирди гиман ийизва. Амма я Усларавай, яни маса авторривай арабри лезгийриз «лазик» хьтин тIвар гунин гьакъиндай кхьенвай са чешме кьванни мисал яз къалуриз жезвач.
Чи халкьдикай малуматар ганвай Ибн А’сам ал- Куфи, ал-Йакъуби, ал-Балазури, Ибн Руста, Абу Исгьакь Ибрагьим ибн Мугьаммад ал-Фариси ал- Истахри, ал-Мукъаддаси, Ибн Гьаукал, Йакъут Гьамави, Ибн Гьордадбегь, Ибн ал-Факигь, ал-Масуди, Ибн ал-Асир, Абу Жафер Мугьаммад Ибн Жарир ат Табари хьтин араб авторрини чпин эсерра лезгияр «лазикар» хьиз къалурнавач. Акси яз, абурун эсерра чи халкьдин тIвар «лагз», «лакз», «лазг» хьиз гьатнава. Агьмед ал-Балазуриди малумат гузвайвал, 737-йисуз гьезеррин кьушунар кукIварай арабрин сердер Марван ибн-Мугьаммада 738-йисан сифте кьилера Лакз вилаятдин Самурдинни Шабран шегьердин арада авай дуьзенлухдиз есирвиле кьур 40 агъзур гьезерар куьчарнай.»
Лезгийрин виридалайни чIехи пачагьлугъдин тIвар араб тарихчийрин ктабра «ал-Лакз», «Лазг», «Лазганшагь», «Лазган» хьиз гьатнава. Абу Йусуф Йакъута и пачагьлугъдиз «Лазгарин уьлкве» лагьанва. Ада и пачагьлугъдин агьалийрин гьакъиндай ихьтин малумат ганва: «Лазгарин уьлкведин агьалияр муькуьбурулай а кардалди тафаватлу я хьи, абур кьадардиз виридалайни гзаф я, иер кIалубрин, мягькем бедендин сагълам инсанар я. Абурун хуърер къалин я, хуърерин арада гьамиша алакъа ава. Бязи авторрин эсерра лезгияр яшамиш жезвай чкадин тIвар «Лазган» хьиз гьатнава. Гьавиляй «лезги» гаф «лазган»дикай (лазгар-лазганар-лазгияр-лезгияр) арадиз атанвайди я лугьузвай ксарни ава.
Абу Мугьаммад Агьмед Ибн А’сам ал-Куфиди вичин «Ктаб ал-футугь» эсерда арабрихъ галаз женг чIугур лазгрин, абурун уьлкве тир Лазганшагьдин, Агъа СтIалдинни Вини СтIалдин арада хьайи Билисан шегьердин гьакъиндай азим малуматар ганва. Агьмед ал-Балазуридини вичин «Ктаб футугь ал-булдан» эсерда арабрин хуруз акъатай, са куьникайни кичIе тахьана женг чIугур лакзрикай малумат ганва.
Аквазвайвал, араб авторрин чешмейра «лакз» ва «лазг» хьиз гьатнавай гафар «лазик» гафуникай арадиз атанвайди туш. Анжах «лезги» гафунив гекъигайла, «лазик» гафуна авай фонестемади фикир вичелди чIугвазва. Гьавиляй П.К.Услар «лезги» гафунин ери- бине тайинардайла ягъалмиш хьана жеди.
Са бязи авторар «лезги» гафунин араб чIалахъ галаз алакъадикай веревирд ийидайла ихьтин фикирдал къвезва: арабрилай вилик фарсари чи чилериз басрух ганай ва абуру ина яшамиш жезвай легриз «лекз» тIвар ганай. Гуъгъуънлай арабри и гаф фарсари лугьузвай саягъда ва «лакз» хьиз ишлемишна. Абуру гьатта 1221- йисуз арабрин тарихчи Ибн ал-Асира гайи малуматра, гьакIни 1258-йисан Xулагидрин тарихдиз талукь материалра лезгийрин уълкведин тIвар Лекзистан (Легзистан) хьиз гьатнавайди къалурзава. Гьа инал лагьана кIанда хьи, фарсарин чешмейра чи халкь яшамиш жезвай чкадин тIварцIин сад лагьай компонент масакIа гьатнава. XIII виш йисан сифте кьилера фарсарин тарихчи Рашид ад-Дина вичин «Летописдин кIватIал»да лезгийрин уьлкведин тIвар «Лезгистан» хьиз кхьенва. Осетиядин 1395-йисан тарихдиз талукь кхьинрани и тIвар гьакI гьатнава.
Гафунин сад лагьай компонент масакIа тирди къалурзавай чешмеярни ава. Месела, «Малтабрун»да (арабрин географиядин ктабда) ва «Дербентнаме»да и тIвар Ласжистан хьиз гьатнава. Маса чешмейра и гаф «ласги», «лесги» хьиз къалурнава. 1253-йисуз Къафкъаздиз атай рагъакIидай патан Европадин сиягьатчи Гильом де Рубрука кхьенай: «Чпиз ласгар лугьудай халкь маса халкьар хьиз татарриз мутIуьгъ хьанвач.» 1286-йисуз Къафкъаздиз сиягьат авур Венециядин дворянин Марко Полоди чи халкьдин тIвар «лазги» хьиз кхьенва. И вариант чал маса чешмейрани гьалтзава. Гьа икI, мукьувай фагьум авуртIа, «ласжи», «ласги», «лесги», «лазги», «лезги» гафари чун масакIа веревирд ийиз мажбурда. Сад лагьайди, Къафкъаздин са бязи халкьари ва туьрквери чаз «лезги» лугьуз 1000 йис кьван я. «Лезги мискIин», «Лезги гьамамар» хьтин чи къадим тарихдин гуьмбетрихъ 900 йис кьван яш ава. Гьавиляй араб чешмейра гьатнавай «ал Лакз», «ал Лазг», «Лакзан», «Лазган» гафарикай дуьз вариантар «Лазг» ва «Лазган» я. Са гафни авачиз, гьам арабри, гьамни маса халкьарин векилри чи халкьдин тIвар чпин чIаларив кьадайвал лагьанва. Гьавиляй лезги чIалан «лезг» гаф «лазг» хьиз кхьин мумкин я. Кьвед лагьайди, и гаф лег тайифадин ваъ, маса тайифадин тIварцIихъ галаз алакъалу я.
Тарихдай аквазвайвал, дегь заманайра лезгияр 31 тайифадикай ибарат тир ва къвердивай абурун кьадар тIимил хьанай. И месэладин гьакъиндай тарихдин делиларни ава. Азербайжандин тIвар-ван авай тарихчийрикай Мегьамед Гьасан Велилиди вичин 1921-йисуз Бакуда чап хьайи «Азербайжан» ктабда ва Рашид бег Исмаилова 1923-йисуз Бакуда басма авур «Азербайжандин тарих» ктабда гьахълудаказ кхьенва хьи, «азим вахтара чпин чилерал маса миллетри гьакимвал авунатIани, лезгийри чпин чIал ва къилихар хвена. Къафкъазда ара датIана кьиле фейи дявеяр ва маса вакъиаяр, гьакIни тIебиатди арадиз гъайи татугайвилер себеб яз лезгияр чара-чара чIаларал рахазвай гзаф тайифайриз пай хьана. «Лезги» гафунин ери-бине жагъурун четин я. Адахъ «дагъви», «рехъ атIудайди» хьтин манаяр гилитIнай. Ибур чпихъ эсиллагь бине авачир гафар я».
Гьа и эхиримжи фикирдив кьадайвал лугьуз жеда хьи, са бязи ксар гьакъикъатдани «лезги» гафунин ери- бине акатайвал тайинариз алахъзава. Садбуру гьатта чи халкьдин тIвар грекрин мифологияда авай «лелег» (гьуълуън къачагъар) гафуникай хьайиди ятIа лугьуз фикирзава. «Лезги» гаф Ингури вацIун бассейнда ЧIехн Къафкъаздин кьибле патан гуьнеда авай «Лекзири» лугьудай ледникдин тIварцIикай арадиз атанвайди я лугьузвайбурни ава.
Са гафни авачиз, ибур чи халкьдин тарих, чIал, ацукьун-къарагъун тийижир ксари лугьузвай фикирар я. Гьавиляй абурун рикIел хкиз кIанзава: тарихдин чара- чара девирра лезгийрин кас, лег, гел, гарг, мик ва маса тайифаяр машгьур хьанай. Абурукай садни лезг тайифа тир. V виш йисан эхиррилай кьил кутуна Албания гьукумат чкIиз башламишай чIавуз са бязи тайифайри хьиз, лезгрини чпиз кьилди пачагьлугъ тIуькIуьрнай. И тайифадин гьакъиндай эхиримжи йисара жагъанвай, албан гьарфаралди кхьенвай, VIII виш йисан сифте кьилериз талукь тир къадим лезги ктабдани малумат ганва. И ктабда къалурнавайвал, «хьел, лег, гили, лезг, кирк, гьакIни са гизаф маса куьлуь гьебилар галкIурна лезгари Кьулан вацIа гизаф тIем авай са шарваланг туькIуьрна.» Им тарихдин чешмейра «ал-Лакз», «Лакзан», «Лазган», «Лазганшагь» хьиз гьатнавай пачагьлугъ тир. И пачагьлугъ XIII виш йисан эхирдалди яшамиш хьанай.
Чи эрадин III виш йисалай кьил кутуна тарихдин чешмейра вичин тIвар «легз», «лекз», «лакз» «лазг» хьиз гьатнавай лезги тайифайрикай садан халисан тIвар лезг я. «Лезги» гафунин ери-бине тайинарунив гьа икI эгечIна кIанзава. И гафунин морфонологиядай кьил акъудун четин туш ва адан къурулуш лезг+и тирди лугьуз жеда. Ина «-и» тайифадиз килигна инсандиз тIвар гудай суффикс я. «Лезги» гаф «лезг» гафунин бинедал арадиз атана. ИкI тирди чIалан материалдини субутзава. Къуба наречиядин бязи нугъатра “лезгияр” гаф “лезгер” хьиз ишлемишда. Будугъ чIалани гзафвилин кьадарда лезгийриз “лезгер” лугьуда.
2001-йис.