Яралиев Я.А.
С
«
амур» газетдин алатай нумрада (№ 7, 25.07.2014) «ЧIалав акатайвал эгечI тийин. Ам чIурзавайбурун вилик пад къан» кьил ганвай макъала ава. И макъаладиз «Самур» газетдин редакцияди гьахъ алаз «Къалабулух квай чар» тIвар ганва. Макъалада конкрет мисалар гъанвачтIани эхтилат Азербайжанда лезги чIал чIурзавай ксарикай физва: «Алай чIавуз Азербайжанда журналар, ктабар, антологияр акъудзавай са бязи ксари чпиз чIалан къанунар тийижиз, адак герек тушир гьерекат кутадай алахъунарзава. Инал чи машгьур чIалан алим Мегьамед Гьажиева лагьай гафар рикIел хкъвезва: “Лезги чIал хуьн патал ам хъсандиз чирна кIанда”. Бес са бязи ксар чIал хъсандиз чин тийиз, чеб пешекар тушиз вучиз лезгидалди ктабар акъудиз алахъзава?». Зазни лезги чIалан илимдиз талукь титулар авач. ЯтIани эхиримжи 20-25 йисан къене лезги чIалан иервили ахварай авуднавай са лезгидиз хьиз зи хайи дидед чIал чIурзавайбурукай са кьве гаф зазни лугьуз кIанзава.
ЧIалан пешекарар туширбур къенин кхьинрин лезги чIалан бязи татугайвилерикай рахадайла абуруз гьахъ алачиз «чIал течидинбур», «чи чIалан корифейриз гьуьрмет тийизвайбур» тIамгъаяр эцигзава. За гьикIа Мегьамед Гьажиеваз гьуьрмет тийин хьи ада лезги чIалан гафарганар туна фенва. За гьикIа Унейзат Мейлановадиз гьуьрмет тийин хьи ама лезги чIалан хазинада – адан диалектра гьахьна. Абур женетда ава, абурун руьгьер гьамиша шад хьурай. За гьикIа Агьмедулагь Гуьлмегьамедоваз гьуьрмет тийин хьи гьич хиялдиз текъведай кьван ктаб, макъала, шиир, роман кIелна цIуд агъзурралди чи гафар къечIенва. За адан вилик кьил агъузна адаз чандин сагъвал ва яргъи уьмуьр тIалабзава.
«Квез лезги чIал чизвач», «куьне лезги чIал чIурзава» лугьузвайбуру, завай хьайитIа, кхьинрин лезги чIал фикирда кьуна лугьузва. За адаз «литературный» чIал чиз-чиз лугьузвач: «литература» гафунин дувулар лезги гафарикай ятIани, зун гьа «-ный»ди кханарзава. Са шакни авачиз кхьинрин чIал рахунрин чIалан бинедаллаз, а чIалал кхьенвай ктабрикагъ къачуна туькуьрзавайди я. И кIвалах гьа ни ятIани ваъ, лезги чIалан пешекарри ийизва. И пешекаррин лезгивилел, алакьунрал чаз шак ийидин ихтияр садани ганвач. Куьне са чIалан пешекарри хьиз «лезги чIал течидинбур» гъавурда тур (ттур). Эгер, са патахъай, рахунрин чIала авай «хай», «яъ», «диъ» («деъ») гафарикагъ сад – «диъ» («деъ») кхьинрин лезги чIалаз «диде» хьиз (ама «дедин деъ» лагьай гаф ятIани) къабулун гъавурда акьадин кIвалах ятIани, муькуь патахъай, лезги чIалан рахунра лап кьериз дуьшуьш жезвай туьрк чIалан «къардаш» гаф, лезги чIала «стха» гаф аваз-аваз, кхьинрин чIалаз гъин гьикIа гъавурда акьан? Чаз лагь акван, кхьинрин лезги чIала гьи чкадал «къардаш», гьи чкадал «стха» гаф ицекна кIанда? Идаз ухшар дуьшуьшар кхьинрин чIала шелералди ава. Бес кхьинрин чIал туькуьрдайла адан лексикадин гафар чи чIалан пешекарри къечIена кIандачни?
Кхьинрин чIал пешекарри туькуьрирла рехъ ганвай ихьтин татугайвилериз са шумуд мисал гъиз жеда.
Сад лагьай мисал. Играми Агьмедулагь малимди кхьизва хьи, регьметлу Мегьамед Гьажиеван сагъ береда акъатнавай вири орфографиядин гафарганра кьве гьарфуналди кхьизвай гьарфер авай 18 гаф гьатнавай. А чIехи кас регьметдиз фейидалай къулухъ са ни ятIани (Агьмедулагь малимди абурун тIварар кьазвач) орфографиядин гафарган а гафар галачиз туькуьр хъавуна ва икIа «кк», «пп», «тт», «цц», «чч» гьарфер алфавитдай акъудна лезги чIал «заланвиликай» хкуднава. Я стхаяр, лезги чIал залан ятIани, кьезил ятIани, вичиз талукь са кIалуб авай чIал я. ЧIал и кIалубдай акъу-дун вич чIал чIурин тушни? Чаз орфографиядин гафарганар масада ваъ чIалан пешекар тий лезгиди туькуьрзавайди я ман. Бес абуруз чизвачни, чна лезги чIалал «ччуру тун» ва «ччуру ттун», «чил къачун» ва «ччил къачун» лагьайла чара-чара манаяр къачузвайди? Заз акI жезва хьи абуру вучиз ятIани чиз-чиз чIал чIурзава. Абур Азербайжанда авай «чIал течидин» лезгияр туш гьа.
.XIX асирда барон П.К. Услара т1уьк1уьрай алфавит
Чибри «ам чIалан пешекар туш» лугьузвай урус П.Услара лезги чIал хуьн патал кирил гьарфер бес туш лугьуз маса чIаларин алфавитрикайни хийир къачунва. Чи лезги чIалан пешекарри цIудал кьван михьи лезги гьарфер кирил гьарферив къалур жезвач лугьуз лезги алфавитдай акъуднава. ИкIа «хIед» гаф «гьяд» гафуниз, «негIмет» гаф «нямет» гафуниз, «темехI» гаф «темягь» гафуниз», «джир» гаф «жир» гафуниз, «джуьр» гаф «жуьр» гафуниз элкьвенва. Кхьинрин чIал рахунрин чIалакай мад са гьикьван ятIа яргъаз хьана.
Кьвед лагьай мисал. Са гьинал ятIани, са ни ятIани ихьтин теклиф ганва: «Ша чна урус чIалай лезги чIалаз къвезвай гафар дигиш тийин, абур урус чIала авайвал тан». Вирида и теклиф «гьуррей» лагьана кьабулнава. Бес им чIал чIурин тушни? Бес лезги чIалан къайдаяр, къанунар хуьзвай чIалан пешекарри икI чIал чIуриниз гьикI къул чугунва? Лезги кхьинрин чIала и урус гафари кьил-ттум вири галамаз чпиз чка кьунва. Чи вилик-кьилик кувай лезги чIалан алимди – «бес чна вучда кьван, урус чIал къвердавай чи хзанрин чIалаз элкъвезва» – кхьейла вун пагь атIана амукьда.
Чи играми профессорри кьуд гъилив кIевиз кьуна ахъайиз таканзавай «словарь» гаф гьа эхирда авай “мягкий знакни” галаз лезги чIалаз гъанва. Има акI лагьай чIал я хьи а гафунин эхирда авай «р» гьарфини гузвай ван хъуьтуьл формада лугьун герек я. ИкIа урус чIалан къайда лезги чIалаз атана вичиз мягькем чка кьуна. И къайдадин тасирдик куваз «дуьнья» гафунани «н» гьарфини гузвай ван хъуьтуьл лагьана кIанда. Чи къуба наречиеда авай гьикьван иер «дуьне» гаф вичин кIвалей чукурна адан чкадал арабринни урусрин пекер алукIна эйбежер хьанвай «дуьнья» гаф гъанва. Лезги чIалан кIалубдиз урусрин «школа» гафунилай арабрин «мектеб» гаф мукьа я. «Школа» гафунин сад лагьай пайце сад садан цуьгъена авай кьве ачух тушир ван гузвай гарфер кавказ чIалариз талукь къайдадинбур ттуш.
Чи пешекарри «чIал дигиш жезвайди я, и дигишвал кьабул тавун чIалан тарих чир тахьун себебдай я» – лугьузва. Са шакни авач: чIал дигиш хьун са факт я. Анжах «чIал дигиш жезвайди я» лугьун пайдах авунвайбуруз чир хьана кIанда хьи и дигишвал эвел рахунрин чIала фена, ахпа кхьинрин чIалаз къвезвайди я. И кIвалах терсекIа туш. Заз акI жеда хьи кхьинрин чIала гьа чIуруз гьатнавай гафар рахунрин чIалаз хъифена гьамани чIурзава. Кхьинрин чIалакай менфят къачузвай Дагъустандин лезгийри «гвач», «квач» гафар гьа кхьизвай хьиз лугьузва, абуру араб чIалай атанвайди я лугьуз «залзала» лугьуда, гьа арабри кьунвай ва лезги чIалал кIел-кхьинар бегьем тушир Азербайжандин лезгийри къениндалди «зурзалаг» («зурзун» гафунилай) лугьуз-ва. За лезги газетдиз кхьей макъалада «чIалах» гаф (ама «чIал агъун» хьиз кхьинрин чIала аватIани) редаксияди чIурна «инанмиш» кхьизва. Заз «на ну-гъатрин гафар кутаз чIал “херде” ийизва» – лугьузва. Я стхаяр, нугъатдин гафари чIал «херде» ваъ, мубагь, кьетIен ийизвайди я.
Пуд лагьай мисал. Кхьинрин лезги чIал туькуьрирла а чIалак рахунрин чIала авачир гафарни кутуна кIанда. Ибур грамматикадиз талукь гафар я. Чаз кхьинрин чIал аваз гьикьван вахт алатнава? А.Гуьлмегьамедова са цIуд йис кьван идалай вилик лезги кхьинрин чIалаз 25 йис кьван тарих ава лагьана кхьенва («Чирагъ» журнал, апрел 2010 – йис, чч. 106). Маса чкадал ада кхьизва: «Литературный лезгинский язык официально был объявлен в 20-30 годы 20-го века» («Лезги газет», 10 сентябр 2009, чч.10). Эхиримжи тарих чна асас кьуртIа лезги кхьинрин чIалаз виш йисакагъ тIимил кимиз са тарих хьана кIанда. Бес икьван гагьда чаз «предложение», «окончание», «существительный», «местоимение», «числительное», «глагол» ва маса ихьтин грамматикадин гафар эвез ийидин лезги гафар чигъаначни? Бес «тIвар-цIиэвез» (местоимение) гаф гьикI арадиз атана? Аллагьди М. Гьажиеваз агъзур гъилера рагьмет авурай, ам сагъ амайтIа ада грамматикадин муькуь гафаризни лезги вариантар теклиф ийидай. «Прилагательное» «сифет» хьиз, «окончание» «эхир» хьиз (М.Гьажиев) къалуриз хьайитIани чи пешекаррин лезги грамматикадикай кхьенвай макъалайра чаз абур аквазвач. Има чи чIалан пешекарри кхьинрин лезги чIалал бегьем кIвалахзавач лагьай гаф тушни? Бес гьа чна кьабулнавай урус гафари лезги чIалан кIалуб чIурзавачни?
Алай аямдин лезги гьарфалаг
Кьуд лагьай мисал. Са къайда яз кхьинрин чIал гафаралди, къайдаралди вилик кувай, вич дигиш хьунин дережадалди виридалай цуьгъена авай диалектрикай садан бинедаллаз туькуьрзавай затI я. Къвердавай маса диалектринни гафар гьатдамаз кхьинрин чIала рахунрин чIаларин гьич тахьайтIа 70-80% гафар хьана кIанда. Кьисметди акI авунва хьи Азербайжанда авай лезгийрив я лезги чIалал кхьиз, яни кхьейтIани ктабар акъудиз ганач. И жегьетдай Дагъустандин лезгийрин бахтуни гъана ва гьанани кхьинрин са чIал туькуьр хьана. «И чIавуз литературадин чIал Куьре нугъатдин, яни виликан Куьре округдин лезгийрин ну-гъатдин (мадни дуьз лагьайтIа, абрукай гилан Мегьарамдхуьруьн районни, бязи хуьрер кувачиз, Кьасумхуьрун райондин лезгияр рахадай нугъатдин) бинедал ярат-мишун къарардиз къачунай» («Чирагъ» журнал, апрел, йис 2010, ччин 106). ИкIа Ахцегь, Докъузпара, Кьурагь диалектар ва Азербайжанда авай вири лезгийрин диалектар къерехдик кумукьна; кьве гъвечIи районда авай са кап лезгийрин чIал Дагъустан-Азербайжанда авай вири лезгийрин чIалаз элкъвена. Къуба диалектдикай урус А.Н.Генкоди са чIехи макъала, ахпани чи М.Гьажиева са ктаб кхьена (кудкашендин говоррикай А.Гуьл-мегьамедова диссертация, хъимил говордикай Ш.М.Саадиева са макъалани кхьенва). Гьажиеван ктабда вири 94 гаф ава ва гьабурни кхьинрин чIала паралелар авай гафар я. Генкодин макъалада КцIар райондин Дуьзтагьир хуьруьнви Абубекир Гьажибекован куьмекдалди кхьенвай 494 гаф ава ва гьабурни П.Услара ганвай Куьре нугъатдин гафарихъ галаз гекъигнава. Генкоди ганвай гафар латин гьарферин бинедаллаз къачунвай 47 гарфуналди кхьенва. Чеб урусар тий П.Услара ва А.Генкоди ганвай лезги гафар, абур гьин гьарфералди кхьинлай аслу тушиз, къенин лезгийри кирил гьарферив кхьенвай гафарив гутугна фагьумайла ваз Лезгистандай катиз кIан жеда. Анжах эхтилат адакай физвач.
Азербайжанда авай лезгийрин рахунрин чIала цIуд агъзурралди кхьинрин чIала гьат тавунвай кьетIен, михьи, иер гафар ава. А гафарикай кхьинрин лезги чIал вичин гуьнгуьниз хкиз хийир къачун тавуна, вилер имичIна абур гвадариз квез гьикI къимиш къведа? Чаз кхьинрин чIал туькуьрнавай икьван гагьда, яраб, абурукай шумуд гаф кхьинрин чIалаз атанватIа? Чи чIалан пешекарри цел акъвазнавай пилиди хьиз абур кхьинрин чIалав агудзавач. Азербайжандин лезгийри са шумуд цIийи гаф чаз виридаз сад тий кхьинрин чIалаз алава хъавурла чIалан пешекаррик вучиз къалабулух акатзава? Къе Азербайжанда лезги чIалал акъатзавай ктабра авайди чIал чIурин ваъ, Азербайжандин лезгийрин рахунра авай анжах чIалан пешекарри кхьиз табу ицекнавай гафар хуьн патал ийизвай гьарай я. Эгер лезги чIалал кхьизвай са заридиз: «А гафар шиирдик кутамир, абур чи кхьинра авач» – лагьайтIа адавай квез гьихьтин жаваб атуй? Бес ада вичин дидедин лирлийрикай, бубадин махарикай къачунвай гафар гьинал ва мус кхьирай? Гьар цIийи лезги гаф са жавагьир тушни? Куьне чи сейли шаир Сажидиназ вучиз къургъар гузвач, ада «иран вах» ваъ, «яран вах» кхьизве-е!
Вири санал къуртIа чаз са суалдиз жаваб герек я: «Къенин лезги кхьинрин чIала чна авуна кIанзавай ва чавай туьхкуьр хъжез алакьдай татугайвилер, къенин йикъан тIалабрилай къулухъ галумукьзавай проблемар авани?». «Чаз ахьтин проблемар авач» – лагьайтIа, чун алцурар жеда гьа.
профессор,
Дербент шегьер.
(Макъала дегишвал кухтун тавуна чапнава)
