М
алум тирвал, лезги чIалан илимда гьуьжет алай, ерли ахтармиш тавунмай, гьеле бегьем тартибда гьат тавунвай месэлаяр тIимил амач. Тайин къайдадик квачир месэлаяр орфографияда ва пунктуациядани ама. Абурал чпин фикир алимри, муаллимри, газетрин, журналрин векилри, шаирри, писателри ва мсб. желб ийизва. ТIвар кьунвай ксариз чIалан тIям, адан везинлувал, чIуру ва къени чкаяр акун мягьтел жедай кIвалах туш, вучиз лагьайтIа чпин гьар йикъан кIвалахда чIалакай пешекарвилелди менфят къачузвайбур, чIалан устадар гьабур я. Амма, гьайиф хьи,са бязи ксар фадлай къайдаламиш хьанвай месэлайрикай, кьилди къачуртIа, орфография кIанелай дегишаруникай печатда рахазва, чпин кьатIунар ва фикирар вири халкьдал илитIиз алахъзава.
ЧIалан месэлайрикай жуьреба-жуьре макъалаяр эхиримжи вахтара «Лезги газетдани» гегьеншдиз чапзава. Абурукай яз, чавай гьуьрметлу Фейзудин Нагъиеван «Лезги чIалакай ва кхьинрикай са бязи веревирдер» (4.04.2002) макъала къалуриз жеда. Авторди ана лезги чIалан са бязи къайдайриз, иллаки орфографиядиз масакIа килигун теклифзава ва чIалан кьисметдиз талукь хейлин месэлаяр къарагъарзава. Гьайиф хьи, гьуьрметлу шаир вичин фикирра гьамиша чIалан илимдин къанунрал бинеламиш жезвач, чIалан месэлайриз талукь са кьадар теклифра ягъалмиш жезва.
Къачун чна авторди къарагъарзавай «стха» (мукьва) чIаларикай менфят къачунин месэла. Гьелбетда, мукьва чIаларин куьмек авачиз лезги чIалан грамматикадин, тарихдин ва мсб. месэлаяр ахтармишиз жедач. ЧIалан ери-бине, адан сирер, кьилдинвал, грамматикадин кьетIенвилер ачухарзавай пешекаррин кьилин «алат» мукьва чIалар ва нугъатар я. Акси яз, цIийиз пайда хьанвай бязи «пешекарри» а къайдаяр квазни кьазвач. ЧIалан куьгьне памятникар тахьуни а алатдин чарасузвал мадни артухарзава. Идалай гъейри, саки са дережада авай «стха» чIалари, чеб-чпив гекъигайла аквазва хьи, сада-салаз гафар гузвач, я еке таъсир ийизвач. Гьавиляй мукьва чIаларин мумкинвилерикай, иллаки гафарин жебеханадикай менфят къачуна, абурун куьмекдалди чIала гьатнавай маса чIаларин гафар къерехун, гьабуралди эвезун бегьерлу рехъ яз гьисабиз жедач.
Макъалада гьакIни «чи чIалан пешекарри нугъатрин гафар, рикIелай алатнавай гафар ва цIийи гафар-наологизмаяр эсиллагь кьабулзавач лугьузва. Чи гьисабдалди, им вичихъ делилар авачир тестикьарун я.
Нугъатрин гафарикай рахайтIа, абурукай са кьадарбур словарра гьатнава, муькуьбур, эгер чпиз талукь келимаяр литературный чIала авачиз хьайитIа, лазим атай дуьшуьшра ишлемишна кIанда. Амма низ хьайитIани, гаф вичиз бегенмиш я лугьуз, литературный гафарин эвезда гьам ишлемишдай ихтияр авайди туш. Литературный гафарни «писбуруз, чIурубуруз» паюн, абур масадбуралди эвез авун дуьз кар туш.
«РикIелай алатнавай» гафар лагьайтIа, эгер абур жуьреба-жуьре себебралди словарра гьат тавунвай, халкьди гегьеншдиз ишлемиш хъийизмайбур ятIа, ахьтинбурукай чарасуз менфят къачуна кIанда. Абурун кьадар тIимил туш. Амма, рикIелай алатнавай гафар «къадимбур» я лугьузвай, тапан, чеб чи чIалан тIебиатдивай чара тир гафар яз хьайитIа, абуруз кьетIивилелди рехъ тагун лазим я.
Гьам ихтилат физвай макъалада, гьамни мукьвал-мукьвал газетра, журналра акъатзавай шейэра «къадим» гафарин куьмекдалди (абур «рикIелай алатнавайбур» я лугьуз) маса (гзафни-гзаф туьрк) чIаларай кьабулнавай литературный гафар эвезун къалурзава. Къейд авун лазим я хьи, Ф.Нагъиева ва маса юлдашри теклифзавай зари, зарийа, улуб ва ихьтин маса гафар къадимбур тирди субутарзавай илимдин са делилни авач, абур «рикIелай алатнавай» гафар ваъ, адетдин чпи туькIуьрнавай неологизмаяр я. Иниз килигна, а гафар ишлемишун ва словарра тун чIалан гележегдиз ийизвай чIехи манийвал я, адан тарих тIебии саягъда вилик финиз къариш хьун я. Маса чIаларай кьабулнавай, амма, хсусибуру хьиз, цIийибур арадиз гъунин, гафарин жебехана артухарунин карда ва икI мад гегьеншдиз иштиракзавай, грамматикадин дибда ва гафарганда чпиз лайихлу чна кьунвай гафар «писбуруз», «хъсанбуруз» чара авуни литературный чIалан битаввал чIурда, ам михьиз харчи ийида.
Кьилдин гафарикай рахайтIа, Фейзудин Нагъиева, месела, баш гаф, синонимар тир кьил, кIвенкIв, келле гафар авайвиляй, акъудун теклифзава. Ихьтин чалишмишвилери чак къалабулух кутазва. Абур, чеб синонимар ятIани, лазим ва кутугнавай чкайрал чеб-чпиз гьамиша эвезар яз ва я сад-садан ериндал ишлемишиз жедач. Муькуь патахъай, синонимрин жергеяр гзаф хьуни чIал девлетлу, гуьрчег ва ам ишлемишун регьят ийизва, чIалан жуьреба-жуьре, иллаки стилистикадин мумкинвилер гегьеншарзава. Са бязи гафариз теклифзавай эвезарни «жуванбур» туш.
Идалай башкъа, месела, баш гаф чIалай «гадарайтIа», чна ам квай туьрк чIалай кьабулнавай башсагълугъвал, башуьсте, баша-баш ва икI мад гафарни акъудна кIан жеда. Ихьтин теклифри чIал михьиз искусственный ийида ва дегишарда. Чи гафаргандиз фикир гайитIа, ихьтин, чпикай лезги гафарин дибар хьанвай ва хейлин цIийи гафар арадал гъанвай, тамамвилелди лезги кIалубра гьатнавай маса чIаларин гафарин кьадар лезги дибар авай хсусибурулай гзаф артух я.
Фейэудин Нагъиева «писбурун» жергедик -миш,-ламиш суффиксар квай гафарни кутунва. Алай девирда а гафар, (туьрк чIалай кьабулнавай) — лу,- суз суффиксар квай гафар хьиз, тамамвилелди лезгиламиш хьанва, абурукай цIийи гафар арадиз гъидай морфемаяр хьанва (гекъиг: урусламишун, лезгиламишун ва икI мад). Къейд авун лазим я хьи, чIала вичини игьтияж авачир гафар, уьлчмеяр ва мсб. кьабулдач, абур чIала сахламишдач.
Маса чIаларай кьабулнавай гафарин эвезар яз шаирри, писателри ва мсб., абурун жергедай яз Фейзудин Нагъиева вичини, гегьеншдиз чпи туькIуьрнавай гафар ишлемишун, дугъриданни, вири чIалара адет хьанвай тIебии кIвалах я. Амма вири цIийи гафари чIала мягькем чка кьадач. И карда чIал харчи тийидайбур, лезги чIалан тIебиатдиз мукьвабур, адан словообразованидин къайдайрал амал авуна туькIуьрнавайбур, гьадан такьатрикай, я туштIа нугъатрикай менфят къачуна ганвайбур гафаргандиз лайихлу хьун мумкин я. ИкI, месела, чи чIалай алай девирда туьрк мишебиги гаф яваш-яваш акъатзава, адан ериндал цIийиз туькIуьрнавай тамухъан гафуникай ашкъидалди менфят къачузва.
Гьуьрметлу автордик урус чIалай кьадарсуз гзаф къвезвай гафари къурху кутазва. Дугъриданни, ам гьахълу я. Килигин чун, месела, газетдин политикадин макъалайриз: ана авай гафарикай саки 70 процент урусбур я, я урус чIалан таъсирдик арадиз атанвайбур я (калькаяр-таржумаяр). Абурукай, герек авайбурни-авачирбур зарбдаказ газетдиз, художественный эсерриз, анайни чIалан гафаргандиз ва халкьдин рахунриз гьахьзава. Ибарайрин, предложенийрин кIалубарни къвез-къвез урус чIаланбуруз мукьва жезва, нетижа чIал залан жезва. Гаф атай чкадал лугьун, эгер ихьтин рафтарвилер яргъалди давам хьайитIа, са вахтунда чIалан хсусивал ва кьилдинвал зайиф жезва. Иниз килигна, са патахъай, урус чIала (азербайжан чIалани) ийизвай таъсир зайифардай серенжемар кьабулун, муькуь патахъай вири урус гафариз санлай чапдиз килигун арадай акъудун лазим я.
«Мецин рандади» цIалцIамарнавай гафарин гьакъиндай Фейзудин Нагъиев гьахълу я. Лезги кIалуб кьунвай, вирида сад хьиз ишлемишзавай истикIан хьтин гафар гьа лугьузвай тегьерда кхьенайтIани жедай. Лезгийрикай «стакан» лугьудай ксар лап тIимил гьалтда. Идакди чна чи чIалан везинлувал ва хсусивал хуьда, эсеррин «сеслувал хкажда». Гьавиляй щетка, парашют, пальто, шофер, пьян, балкон, баллон, ведро,поднос, машина, милиционер ва ихьтин маса гафарин ериндал лезгийри ишлемишзавай шутка, парашут, палту, шофир, пиян, балхун, балун, бедре, пIатIнус, машин, милици орфографияда къайдаламишун акьалтIай хъсан ва дуьз кIвалах жедай. Авторди къейдзавайвал, абур чIалакай хкатнани аквадач. Амма радио-дин ериндал радун, верхов суд, култур кас ва икI мад кхьин ягъалмишвал я.
Хейлин чкайра автор чIала къайдаламиш хьанвай (иллаки орфографиядин) месэлаяр цIийицкIелай къарагъар хъийиз эгечIзава. Амма, идаз талукь яз лугьун лазим я хьи, орфография дуьз кхьинин къайдайрин даиман система туш; ам дегиш жезвай система я. ТIебии чIалан орфография вири патарихъай «михьиди» хьунни мумкин туш: ана гьуьжет алай месэлаяр гьамиша пайда жеда. ЧIалан илимда аквадай хьтин гел тунвай чи тIвар-ван авай, чпихъ и рекье зурба устадвал авай чIехи алимар тир Гь.Гьажибегован, М.М.Гьажиеваан, Р.И.Гьайдарован, У.А.Мейлановадин ва мсб. кIвалахунрин тежрибади къалурзавайвал, орфографиядин месэлаяр гьялун патал «тади» серенжемар, регьят рекьер жагъурун виже къведач.
Макъалада авай «бязи гафар кьве (гьатта пуд) жуьреда ишлемишун хъсан я» лугьудай фикирни тади гьалдин ва гьахъсузди я. Литературный чIала вариантрин кьадар жезмай кьван тIимиларун къайдаламишунин чкадал, авторди четинвилер арадиз гъидай цIийи рекьер теклифзава.
Идахъ галаз садхьиз, макъалада теклифзавай са кьадар дуьз месэлаяр орфографиядин словардин эхиримжи изданида кьабулни авунва.
Гьеле бегьемвилелди тартибда гьат тавунвай, кхьинрани четинвилер арадиз гъизвай са бязи месэлаяр авторди дуьз кьатIнава. Абурукай яз, сложный существительнияр, прилагательнияр, наречияр ва икI мад кхьинин месэлаяр са къайдада тагуни хейлин четинвилер арадиз гъизвайди къейд авунва. Гьакъикъатда, автор гьахълу я. Амма вилив хуьн ва ихьтин маса глаголар, виливхуьн хьиз, вири формайра ккIана кхьин бажагьат кьабулиз жеда. Составной глаголар гафарин ибарайривай чара ийидай и къайдадин теклифар малумарун патал кьетIен делилар хьун лазим я, автордихъ абур авач. Гафуниз мукьва тир, гьадан кбетIенвилер авай ихьтин къурулушар санал кхьиниз ва орфографиядин жигьетдай четинвилер арадал гъуниз, месела, префиксри манийвал ийизва, гекъиг: вилив техуьн.
Къуллугъчи чIалан паяр: кIусар, послелогар кхьин Ф.Нагъиева теклифзавай къайдада кьабулиз жедач. Месела, кIусар тир хьи (ки), де, послелогар хьиз, кваз алакъаламиш жезвай гафарихъ галаз ккIанна кхьиз жедач.ГьакIни тIун, ман, кван, жал кIусар глаголдихъ галаз, послелогар тир тIуз, гъуз, къир (гъейри) чпин вилик квай гафарихъ галаз арада дефис аваз кхьин дуьз кар туш. И уьлчмеяр, эгер абурун гафуниз талукь тир кьилдинвал квахьайтIа, абурукай аффиксар хьайитIа, чпин вилик квайбурухъ галаз ккIана ва я дефисдин куьмекдалди кхьиз жеда.
Ономастикадин тIварариз талукь бязи месэлаяр авторди дуьз аннамишзава. ИкI, месела, Кьасумхуьр, Агъа СтIал ва мсб. урусдалди гудайла, чи чIалан къурулуш ва хсусивал хвена кхьин чарасуз тир, а тIварар чи чIалани кхьинин са къайда гун лазим я.
Макъалада гьатнавай гафарин ери-бинедиз гузвай дуьз тушир къейдери чпел фикир желбзава. Месела, Нарын-кала -дикай гьахъсуз НеринкIеле авунва. Гьелелиг ери-бине течир ва я маса чIаларай кьабулнавай гафарин сирер чи чIалан куьмекдалди веревирд авунин нукьсанлу теклифар ина мад ава. Месела, арас-«дяве». мазан-«чIалан устад» я лугьун,-ах хуьрерин тIварарин эхирда авай уьлчме-пай яз гьисабун, мидя гафунин ери-бине -Миттани гьукуматдин тIварцIяй гъун ва икI мад бине авачир гиманар я.
Къейдна кIанда хьи, эхиримжи вахтара илимдивай чара тир и жуьредин фикирар гваз маса юлдашарни майдандиз экъечIзава. ИкI, са бязибуру гегьеншдиз Миграгъдикай Муграгъ (яни муг ракъинин) ийиз алахънава. Им ягъалмишвал тирдал са шакни алач. Грамматикадин тIебиатди вичи субутарзавайвал, чи чIалаз лишанламишзавай гаф (шииратда махсус фикирдалди ишлемишунилай гъейри) тIварцIин вилик хьун грамматикадин дибдиз чара къайда я. А тIварцIиз винидихъ ганвай мана авайтIа, адакай рагъ муг (ракъин (ин) муг жедай. Мягьтел жедай кар ам я хьи, и месэладиз талукь яз проф. Р.И.Гьайдаров ва мсб. тамам делилралди раханвай, амма гьакI ятIани Миграгъдикай Муграгъ ийизва.
Ихьтин къейдер неинки чIалан, гьакI литературадин тарихдикайни гузва. ИкI дегь заманадин дувулар жагъурун патал, лезги халкьдин алатай ва гележегдин кьсмет гьялун патал бязи юлдашар чпин фикирра кьадардилай къерехриз экъечIзава. Гила Давдахъ, Низами, Хакани лезгияр ялда. Вири патарихъай фагьумна, дерин ахтармишунар авуна кIанзавай къейдер абуру лап асантдиз гузва. Гьелбетда, чи литературадин дувулар дегь заманайрин деринриз фенвайди шаклу туш, вучиз лагьайтIа Е.Эмин, С.Сулейман хьтин устадар буш чкадал арадиз атун намумкин кар я. Анжах, илимдин делилар авачиз, ахьтин фикирар гуни арадал гьакIан ихтилатар гъизва. Халкьдин тарих, алатай девиррин чIалан, литературадин ва мсб. гьал винел ахкьалдун патал илимдивай къакъатун дуьз туш. Иллаки алай девирда илим хсуси хийирдихъди ялдай адет хьанва. Ихтиярар ганва лугьуз, бинесуз ва я делилар авачир фикирар гъун дуьз туш. Гьайиф хьи, ихьтин къундармайрикай халкь азад ийизни четин жезва. Жуьреба-жуьре издательствойри, «Лезги газетди», «Самур» журналди и жуьредин къанунсуз кIвалахриз гьамиша манийвални ийизвач. Акъудзавай ктабдиз «Лезги зарияр» тIвар гун, норвегрин чIал лезги чIалакай хьанвайди я лугьун… яраб мад вуч лугьудатIа?
Нариман Абдулмуталибов,
филологиядин илимрин кандидат.
