Муьзеффер Меликмамедов
ЛЕЗГИ ЧӀАЛАР
дувул сад тирди фадлай субут хьанватӏани, садбур мадни и чӏалар сад-садавай къакъудиз алахъзава
ЧИ ГАФАРИН КУЬГЬНЕ КЪАТАР
ЛЕЗГИ халкь хьиз, лезги чӀални тарих тирвал лугьуз тежер кьван чӀехи мусибатрик акатна. Садбуруз лезгияр хайи чӀалакай магьрумариз кӀан хьана. Халкь рекьин патал лезгидин сад лагьай ва виридалайни хци яракь тир чӀал къакъудиз алахъна чапхунчияр. Ингье я халкь рекьиз хьанач, яни адан чӀал. Халкь хьиз, чӀални агъзур йисарин имтигьанрай акъатна яшамиш хьана — дувулар деринра авайвиляй.
Дувулриз вил вегьен. Гуржийрин чӀалан алим Г.В.Топуриади сифте яз са кьадар лезги гафар 4-5 агъзур йис инлай вилик арадиз атанвайбур тирди тестикьарна. Урусрин алим В.Шеврошкина вичин «Остров неразгаданных тайн» ктабда лезги чӀалахъ 5 агъзур йис кьван тарих авайди баянарна. Гила бязи алимри 7-10 агъзур йисарин тарихрикай хабар гузва, чи чӀалан пелазги ва шумер чӀаларихъ галаз мукьвавилин гьакъиндай макъалаярни ктабар кхьена чапдай акъудзава.
Гьа икӀ, лезги чӀалахъ авсиятда къвердавай мадни гзаф делилар винел акъатзава. Месела, къадим лезги тайифайрин сад тир чӀалакай лезги чӀалар арадиз атун чи эрадал къведалди Ӏ агъзур йисан эхиррихъ галаз алакъалу я лугьузвайбур ава. ЯтӀани чи тайифайрин чӀалар гьи чӀавалай чара жез гатӀуннатӀа гьеле тайинариз хьанвач. Амма ихьтин кар кьиле фенвайди Къавкасдин гегьенш чилерал яшамиш хьайи лезги халкьдикай маса халкьар, лезги чӀалакай маса чӀалар арадиз атанвайди гзаф алимри хиве кьазва. Гьабурукай яз, Азербайжандин алим Мегьамедгьасан Велилиди вичин 1921-йисуз Бакуда чапдай акъудай «Азербайжан. Географиядин — тӀебии этнографиядин ва экономикадин веревирдер» тӀвар алай ктабда вуч кхьенватӀа, фикир гун: «…Гьезерри ва маса туьрк тайифайри, гьакӀ иранвийри (фарсари) басрух гайи лезгияр Къафкъазия дагълар галайнихъ, яни гилан Дагьустан галайнихь фена. Яргъалди чпин чилерал маса миллетри хахавал авунатӀани, лезги тайифайрилай чпин чӀаларни къилихар хуьз алакьна.
…Къафкъазия дагълара ара датӀана кьиле фейи дявеяр ва маса вакъиаяр, гьакӀни тӀебиатди арадиз гъайи чӀуру гьалар себеб яз, лезгияр чара-чара чӀаларалди рахазвай гзаф тайифайриз пай хьана».
Гьа ихьтин фикир вичин «Азербайжандин тарих» тIвар алай ктабда (Баку, 1923-йис) Рашид бег Исмаиловани лагьанва.
ЧӀалан алимрикай Е.А.Бокарева кхьизвайвал, «Дагъустандин вири чӀаларихъ умуми тир, абурун къадим тарихдикай хабар гузвай гафарин фонд ава ва ида а чӀалар генетикадин жигьетдай сад тирди субутзава. Маса гафунадди, и карди абурухъ тарихдин вакъиаяр себеб яз са кьадар маса чӀалариз пай хьайи са диде чӀал хьайидакай шагьидвалзава». (Е.Н.Бокарев. Введение в сравнительно-исторические изучение дагестанских языков. Махачкала, 1961, ч. 57).
Лезгийрин тарихдиз талукь кьилди кьве ктаб чапдай акъудай тарихдин илимрин доктор, профессор М.М.Ихилова вичин «К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы» тӀвар алай ктабда кхьенва: «ЧӀалан лишанрал гьалтайла, Дагъустандин халкьар (чпин группаярни галаз аварвияр, даргивияр, лезгияр, гьакӀни лаквияр) генетикадин жигьетдай сад я, масакӀа лагьайтӀа, абурун чӀалар са асас чӀалакай арадиз атанва. И кар фикирда кьуна лугьуз жеда хьи, и чӀаларал рахазвайбурни са халкьдикай арадиз атанвайбур я». (М.М. Ихилов. К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы. «Самур» газет №16, 1992-йисан 1-10-май. ч. 7).
Винидихъ тӀварар кьур авторрин ва маса чӀалан пешекаррин ихьтин фикирар асасдиз къачуртӀа ва чи чӀалан алим профессор Р.И.Гьайдарова кхьенвайбур рикӀел хкайтӀа, гзаф метлебар ашкара жеда: «Лезги чӀалан са кьадар гафар неинки маса лезги чӀалара, амма гьакӀ Дагъустандин маса чӀаларани (авар, дарги, лак ва мсб.) дуъшуъш жеда. Ихьтин гафарик, месела, агъадихъ галайбур акатда: «мез», «ниси», «къад», «жув», «сам», «цӀай», «руъхъ», «цав» ва масабур. Ибур лезги чӀалан лексикадин лап куъгьне къатариз талукь гафар я.
Дагъустандин чӀаларин умуми лексикадиз талукь гафар лезги чӀала виликди гзаф авай, амма гьам лезги, гьам маса чӀалара фонетикадин рекьяй еке дегишвилер кьиле фин себеб яз, алай вахтунда ахьтин гафар чеб- чпивай бегьем чара хьана, кьилди-кьилдин гафариз элкъвенва. Анжах гекъигунинни тарихдин рекьелди чавай а гафарин дувулар сад тирди тайинариз жезва. Месела, лезги чӀалан «сад», «сас», «яд», «варз» гафариз авар, андий, цез, лак, дарги, табасаран ва арчи чӀалара гьа и гафарихъ галаз са дувулрикай хьанвай ихьтин гафар талукь я: авар — цо, ца, оц, моцӀицӀ; андий — се, сал, унсо, борцӀцӀи; цез — сис, сила, ис, буци; дарги — ца, цула, унц, бадз; лак — ца, -, ниц, барз; табасаран — са (р, б), силиб, йиц, ваз; арчи — ос//са, сот, анс, бац.
Лезги чӀалан са кьадар гафарин дувулар, инал мисал гъайи саягъ, неинки Дагъустандин чӀаларин лексикайра, гьакӀ михьиз Кавказдин дагьлу чӀаларин гафарикни дуьшуьш жезва. Амма и жигьетдай чи чӀалан лексика ахтармишнавач. Чавай ахьтин гафарикай са шумуд къалуриз жеда: цӀай, яр, туьрез». (Р.И.Гьайдаров, Гь.И.Мегьамедов, Н.Б.Эседуллаева. Лезги чIал. Магьачкъала, 1994, ч. 21-22).
ЧИ ТӀВАР
Гьа ихьтин делилар «лезги» дагьустанвийриз ганвай умуми тӀвар я (Наталья Капиевадин «Песни народов Дагестана» макъалада. Гьа тIвар алаз 1970-йисуз Ленинградда чапдай акъатай ктабдин 20-ч.), «Лезгистан» вири Дагъустандиз (агьалийризни чилериз) талукь умуми тӀвар тир, кьилди са халкьдиз талукьди тIвар тир, кьилди са халкьдиз талукьди тушир» (Р.М.Магомедов. Дагестан. Исторические этюды. Махачкала, 1975, ч. 25), лезгийри чпиз «лезгияр» ваъ, «куьрелуяр», чпин чӀалаз «куъре чӀал» лугьудай хьтин фикиррин (Гьасан Алкьвадарвидин 1994-йисуз урус чӀалалди Магьачкъалада чапдай акъатай «Асари Дагъустан» ктабдиз профессор В.Гьажиева гайи баяндай, ч.175) авторриз лайихлу жаваб я.
Гила гьа ихьтин фикирар тикрарзавай цӀийи авторар пайда хьанва. И ксар гъавурда тун патал винидихъ къалурай делилрилай гъейри мад са кьве гаф лугьун. Сад лагьайди, Семен Броневскийди вичин 1823-йисуз Москвада чап хьайи «Новейшие географические и исторические известия о Кавказе» ктабда кхьенвайвал, гьеле ХӀХ асирдин 20-йисара Акушадин, Женгутендин, Кубачидин, Къаракъайтагъдин, Къазикъумухдин, Табасарандин агьалиярни лезги чӀалалди рахазвай. Кьвед лагьайди, VӀ-ХӀӀӀ асирра Лезган, Лекзистан, гуъгъуънлай Лезгистан хьиз тарихда гьатай тӀвар умуми тӀвар тушир, лезгияр яшамиш жезвай уълкведин тӀвар тир. Гьавиляй Х-ХӀ виш йисарин араб чешмейра гьатнавай РагъэкъечӀдай патан Къавкасдин картайра Лекзистан Дагъустандин са бязи халкьар яшамиш жезвай Серир, Гумик хьтин вилаятар галачиз ганва. Гьатта Ӏ Петран тапшуругъдалди са шумуд йисуз РагъэкъечӀдай патан Къавкасда хьайи, инагар хъсандиз чирай, 1728-йисуз и чилерин карта туькӀуьрна, чапдай акъудай М.Герберани вичин картада Лезгистан ва Дагъустан кьилди, чара уьлквеяр хьиз къалурнава. Пуд лагьайди, Н.Капиева, профессор Р.М.Магомедов, профессор В.Гьажиев хьтин авторрилай чешне къачузвай бязи цӀийи авторри тарихдин чешмеяр дериндай чирайтӀа, абуруз аквада хьи, гуржийрин, эрменийрин, фарсарин ва арабрин чешмейра лезгийрик акатзавачир Кеферпатан Дагъустандин халкьарин тӀварар «дидо», «анди», «дурдзук» хьиз ганва.
Тарихдин чешмейрай ва картайрай аквазвайвал, Дагъустандин гзаф тайифаяр лезгийрик акатзавай. Гуьгьуьнлай абурун са паяр лезгийрикай къакъатна. Гьа икӀ, чакай къакъатай халкьарин бязи векилриз виликдай чун са халкь тирди, чахъ сад тир дидед чӀал хьайиди хиве кьаз кӀанзавачтӀа ва я чи бубайри лагьайвал, чеб акъатай муг бегенмиш туштӀа, вуч лугьун? Амма са гаф авайвал лагьана кӀанда хьи, гила бязи халкьарин алимрин арада чеб кьилди ва къадим халкьар тирди субутиз алахъун деб хьанва. Гьикьван ихьтин алахъунар авуртӀани, гьикьван къалпвилерихъ гелкъвейтӀани, тарихдин чешмеяр, археологиядин, этнографиядин, антропологиядин делилар, чи чӀалара авай вишералди уртах гафар абурувай негьиз жедач.
Гьа икӀ, тарихдин жуьреба-жуьре вакъиаяр себеб яз, са кьадар халкьар чакай къакъатна. Виликди хьиз, Совет империядин вахтундани чи кьадар тӀимиларун, чун юхдиз акъудун патал гзаф алахъунар авуна. Дагьустанда яшамиш жезвай лезгийрихъ авсиятда тек са мисал гьайитӀа бес я. Гьеле 1888-йисуз аварвийри чпин чӀалан группадин халкьарни галаз Дагъустандин агьалийрин 20 процент, лезгийри текдаказ, яни лезги халкьар галачиз 18, 38 процент тешкилзавай. Даргивиярни къумукьвияр кьадардал гьалтайла лезгийрикай хейлин тӀимил тир. Советрин девирда, 30- йисарин эхиррилай кьил кутуна кьиле тухвай сиясатдин нетижа яз, чи халкь цӀийи мусибатдик акатна. Нажмудин Самурский кьурдалай гуьгъуьниз Дагъустандиз лезгийри ваъ, маса ва винидихъ чпин тӀварар кьур халкьарин векилри регьбервал гуз гатӀунна. И ксар лагьайтӀа, чпин халкьарин кьадар артухарун патал къалпвилерихъ гелкъвена. «Консолидадия» хьтин тӀвар гана эсиллагь маса чӀалан группа тир андо-цез группадин халкьар аварвийрихъ, къайтагъвиярни кубачивияр даргивийрихъ галкӀурна. Лезгийриз неинки консолидация хьунин ихтияр ганач, акси яз, вири лезги халкьар абурухъай галудна. Гьа ихьтин чӀуру рекьелди Дагъустанда лезгийрин кьадар 7 процент тӀимиларна. Кьадардал гьалтайла гьамиша виридалайни пара хьайи и халкь сад лагьай чкадилай кьуд лагьай чкадал авудна.
Гьа и крар тӀимил тирди хьиз, гила чпин дувул лезги ятӀани, лезгивал хиве кьаз кӀанзавачирбуруз чӀехи са халкьдин тӀварцӀиз кьецӀ гуз кӀанзава. Урусрин алим П.К.Усларан 1896-йисуз Тифлисда басма хьайи «Куьре чӀал» ктабдикай бегьемдиз хабар авачир и ксари гьа алимдин гафар асасдиз къачуна кхьизва хьи, лезгийри чпиз «куьрелуяр», лезги чӀалаз «куьре чӀал» лугьузвайди тир. Гуя абуруз тарихдин чешмейра лезгийрин тӀвар «лег», «лекз», «лазг», «ласги», «лазги», «лезги» хьиз гьатнавайдакай хабар авач. Абурун рикӀел хкиз кӀанзава: Гьеле чи эрадал къведалди къадим чешмейра «лег» хьиз гьатнавай чи тӀвар VӀӀ-ХӀ виш йисариз талукь араб чешмейра «лакз» ва «лазг» хьиз къалурнава. Арабрилай вилик чаз «лекз» лагьай фарсари гуьгъуьнлай и гаф «лезги» хьиз кхьенва ва абурун VӀӀI асирдиз талукь чешмейра лезгийрин уьлкведин тӀвар «Лезгистан» хьиз гьатнава. Гьа инал заз «лезги» этноним арадиз атуникай кхьена чап авур жуван «Лезги» тӀвар алай очеркда гьатнавачир са бязи делилар мисал яз къалуриз кӀанзава.
Къизил Ордадин гьужумриз талукьарнавай «Зубдат ат-таварих» ктабда чи тӀвар «лезги» хьиз гьатнава. 1404-йисуз архиепископ Иоанн де Галонифонтибуса вичин «Дуьнья кьатӀунин ктаб»да чакай кхьенай: «Тимурленгаз лезгийрин дагълар рам ийиз кӀан хьана ва ада 100 агъзурдин кьушун кӀватӀна. Амма лезгийри монголар акӀ кукӀварна хьи, Тимурленга вичин кьушун кьулухъ чӀугуна, дяведилай гъил къачун патал эмир гана».
ХV виш йисан вакъиайрикай рахазвай «Футугьат-и Амини» ктабда сефевийрин аксина женг чӀугур лезгийрикайни кхьенва.
ХVӀӀӀ виш йисан сифте кьилера Къавкасдин гьалар къелемдиз къачур, «ина «лезгияр» лугьур гужлу халкь ава» лагьана султандиз хабар гайи туьркверин алим Алибег Бедреддинзадеди вичин «Къаиме» тӀвар алай малуматда лезгийри Ирандин шагьдин кьушунрин аксина гьикӀ женг чӀугунайтӀа гегьенщдиз кхьенва.
Урусрин ХӀХ виш йисаз талукь военный архивдин материалра чи тӀвар «лезгины» («лезгияр») хьиз гьатнава ва чка атунивай кьилди «Къубадин лезгияр», «Самур округдин лезгияр», «Куьредин лезгияр» хьтин терминрикай менфят къачунва. Урусрин са шумуд тарихчиди — ХӀХ асирда П.С.Буткова, 1901-йисуз И.И.Пантюхова, 1955-йисуз Л.И.Лаврова «Лезгины» тӀвар алаз ктабар ва очеркар чапдай акъуднай. Абуру ва маса авторри кхьизвайвал, «лезгийри чпиз лезгияр лугьуда».
И тӀвар чал-къадим алпанрал чӀехи Алупа туькӀуьрай Алупан пачагьлугъ чкӀиз гатӀунай V асирдилай, чи «лезг» тайифади маса лезги тайифаярни галкӀурна кьилди цӀийи пачагьлугъ — Лезган туькӀуьрай чӀавалай алайди я.
