«Самур» журналдин нубатдин нумра хтунал вил алаз хьайи, халкьдин рикӀ алай писатель Забит муаллимди и сеферда ам гъиле кьадач. Яргъалди чӀугур инсафсуз азарди ва вичиз Аллагьдин патай акъатнавай кьисметди писатель, халкьдин къегьриман хва тир ам 1992-йисан 22-ноябрдиз гьамишалугъ яз чавай чара авуна.
Ризвановрин Дадашбаладин хва Забит 1926-йисан 26-январдиз КцIар райондин Манкъулид хуьре дидедиз хьана. ТӀвар-ван авай писатель — прозаик ва шаир — вишералди манийринни шииррин, цӀудралди гьикаяйринни повестрнн, драмайрин ва маса эсеррин автор я. Адан «Шагьнабатдин сел», «Гар чуьлда жеда», «ӀӀайгъамбардин къацу пайдах», «Илгьамдин пери», ва маса ктабар лезгийри рикӀ алаз кӀелзава. Вичин вири уьмуьрда Забит Ризванов халкьдин мецин яратмишунар кӀватӀ хъувунал ва лезги халкьдин адатлу тарих гуьнгуьна хутунал машгъул хьана, нетижада «Лезгийрин тарих» ктаб, «ПӀарвили» эпос чапдай акъатна. Ада КцӀар шегьерда Къуба патан лезги писателрин «РикӀин гаф» кӀватӀал тешкилна. литературадин чӀалан, культурадин ва къанажагъдин месэлайриз талукь тир ялавлу макъалаяр, рецензияр, веревирдер кхьена. Писателди вичин вири уьмуьр лезги халкьдин садвал, азадвал ва абадвал патал серфна. Ада вичи садра лагьайвал «халис итим кьве кардал пашман жеда: сад — вич дуьньядал атунал, садни дуьньядилай хъфинал»… ам дуьньядал атунал лагьайтӀа, чун садни пашман хьанач, амма ам дуьньядилай икьван фад хъфинал чун вири пашман я. Килигайла ам гьа чун хьиз адетдин инсан тир, амма ам чалай са тӀи-мил намуслу, са тӀимил викӀегь, са тӀнмил мергьематлу, са тӀимил милайим, са тӀнмил мнхьи инсан хьана. Адан экуь къамат чи рикӀера гьамишалугъ амукьда.
Агъаднхъ чна регьметлу Забнт Ризванова рекьидалди вилик авур веси гузва.
ВЕСИ
Заз и дуьньяди такур затӀ амач. За халис дуствиликайни лезет къачуна, зун акьалтӀай хаинвилини кана. Захъ уьмуьрда зун ва заз кӀаниди хьана. Зак муьгьуьббатдини лувар кутуна, чаравилини зи гъам артухарна. Заз етимвилин мусибатни чир хьана, бубавилин гьиссни. Амма абурулай виридалайни виниди за зи хайи халкьдиз къуллугъ авун яз гьисабна.
Иердаз иер рикӀни хьанайтӀа, викӀегьдаз цӀай хьтин уьмуьрни ганайтӀа! Иервал — дишегьлидиз, викӀегьвал — итимдиз хас я. Бахт бедбахтвилелай гуьгъуьниз къведа. ЧӀехи гъалибвал гъвечӀи агал- кьунрикай ибарат я. Са метлеб рикӀе авай итимрин фикирар чара хьайитӀани, абурун мурад сад жеда, — гьа ида абурун умуми кардин гьахъвал ва винизвал тестикьарзава.
Уьмуьрдин къанунар виридаз сад я. И дуьньяда гьа са вахтунда гьам михьи, гьамни чIехи итим хьунухь мумкин туш.
Уьмуьр — тӀурфан я, тӀурфандин хура акъваздай викӀегь ксар кӀанда. ТӀурфандай рехъ жагъурдайди игит я.
Уьмуьр яшамиш хьун паталди ганвайдй я. Сад ава — жув патал, сад ава — халкь патал. Анжах са вич паталди алахънавайдаз халкь- дин къайгъуда авайди такӀан жеда.
Уьмуьрдин къимет гзаф яшамиш хьун ваъ, адан гьакъикъи къи- мет чир хьун я. ЧӀехи мурад авачирдаз чӀехи уьмуьрни жедач.
Секиндаказ яшамиш жезвайди — атӀанвай тар я, вичин уьмуьр- дилай рази кас — китӀизвай кӀанчӀ я.
Руьгьдин азаб чӀугун тавурдакай, яшайишдин дарвилер такур- дакай халкьдин рикӀел аламукьдай, гьуьрмет авай кас жедач.
Зулумкаррин рикӀер сурар акурла хъуьтӀуьл жеда. Ясдал фидай- ла, инсанриз садаз сад пара кӀан жеда. Мийит кучуддайла, вирибу- рун рикӀера регьим гьатда. Кьиникьикай кичӀезавайдавай уьмуьр-. дин четин рекьерай виликди физ жедач. Кьиникьи итим гьина хьа- йитӀанл жагъурда.
Кьенвайдаз ийизвай гьуьрметарни игьсандин мярека чан ала- майбур патал я.
Жегьилри кьуьзуь итимдивай игитвал тӀалабда. Кьуьзуь итимди лагьайтӀа, вич гьинал ва гьикӀ кучуддатӀа, гьадакай фикирда.
Жегьилвал — ханвал, кьуьзуьвал — къванвал я. Вичел пис тӀвар атуникай кичӀе туширди, женгера викӀегь жеда.
РикӀ михьи инсан — вирт авай куьнуь я: вири адал алтуг жеда.
Халис игитдиз вичин викӀегьвиликай хабар жериди туш; адан игитвал кьатӀидайбур — несилар я. Игьтиятни кичӀевал — викӀегь- дакай ажузди ийидай устӀарар я. Кьве рикӀин инсандив са кардин икьрар жедач. Четинвилер къуват авай инсанрал гьалтда.
Кесибда гзаф кӀвалахда, девлет авайда — акьулар гзаф гуда. Акьул авачирдаз — гьуьрмет, акьул авайдаз — девлет герек туш. Акьул авайдазни къуват авайдаз вирибуру гьуьрметда. Къуват авай- дан тахсирдилайни гъил къачуда, къуват авачирди тахсир квачизни кӀурарик акатда. Акьул авачирдахъ — регьим, акьул авайдахъ —зу- лум хьун мумкин туш. Гьавиляй акьул авайбур, ам авачирбурун же- леда гьатда.
Пака вуч жедатӀа течизвайди — бахт авачир кас я. Бахт — акьул я, акьул авайдаз кьиникьикай кичӀе жедач, амма гзаф акьул авай- дахъ душманарни гзаф жеда.
Хеб тӀуьна лугьуз жанавурдиз экъуьгъмир, чубандиз зкъуьгъа. Вичивай вич хуьз тежедайдан къимет — чет кепек я.
Нагьахъ чкадал масадавай гьахъ тӀалабмир. Къуншидин къадир течидайдаз, ватандин къадирни чир жедайди туш.
Ватан кӀанзавайдан рикӀ ватандихъ кана кӀанда. Ватан такӀан- дайдаз хайи дидени кӀанзавайди туш. Дидед чӀал бегенмиш тушир- даз акьуллу итим лугьуз жедач. Акьуллу итимди вичин халкьдин тӀвар вине хуьда.
Кьил тӀазвачирда кьилик дасмал кутӀунда. Са юкъуз ам тӀа хьу- рай лугьуз? Акьуллу итим алатай кардихъ шехьдач. Кьил анжах бармак алукӀун патал туш. Гьахъ кар акьул авачирбурун гъиле гьа- тайла, ам кьилиз акъатдач. Адан гуьгъуьна камаллу итимар кӀанда.
Жуван гъалатӀ жува туькӀуьра. Жуваз акьул авачтӀа, чарада га- йидакай файда жедач.
Азадвал — фу я. Ам гзаф тӀуьна, руфун заланармир. Азадвили зегьмет кьезиларда. Зегьмет тӀимил тахьурай, тахьайтӀа рикӀ хажа- латдив ацӀуда. Хажалатди яцравни билбилдив хьиз манияр лутьуз тада.
Звер авачир беденда иви ктӀида; вердиш туширдаз аш тӀуьнни четин я.
Азадвал кӀанзавайдаз дарвал кьисмет жеда. Азиятар гьисс авур инсандиз азадвал багьа жеда. Гьавиляй азадвал — жув жуван иеси
хьунухь лагьай чӀал я. Чарчеллай азадвал къведай йисан гатуз къвана кӀанзавай марф хьтин затӀ я. Сияси азадвили халкь чӀехи, викӀегь, гьуьрмет авайди ийида.
Гъам авачир инсандиз рикӀни авач. Гъам хьаначиртӀа, шадвилин къадир низ чир жедай кьван? Гъамуни рикӀ неда, фикирди — бейни. Гъам — инсандин гуьгьуьлдиз янавай квак я.
Лезгийрин гъам ва бедбахтвал — чеб кӀани интеллигенция тахьун я. Лезгийрин интеллигенция — ксанвай гьуьруь-перияр я, лезгийрин шаирарни — кӀвалин ашукьар я. Лезгийрин интеллигентрикай гьарма сад анжах вич патал алахъначиртӀа, халкь кьве патал пай жедачир. Лезгийрин интеллигенцияди вичин халкьдилай гъейри амай вирибуруз къуллугъда. Халис шаирар авачир халкьдиз вич вуж ятӀа чир жедач. Лезги интеллигенция — чранвай фу хьиз я, низ кьисмет хьайитӀа, гьада ам неда. 1960 лагъай йисара лезгийрин сад хъхьунин патал кьиле фейи гьерекатдин чархара цӀамар турди ва халкь ширин ахвариз ракъурайди лезги интеллигенция тир. «Лезги, лезги!» лугьуз ктабар кхьизвайбурун арада вичин хайи халкь кьенваз гьисабзавай ва чеб гьадан дуьадал акъвазнавай ксарни ава.
Гаф мецелла — кьезил я, гаф рикӀелла — къизил я. Гзаф рахадайдини, гзаф кисдайди — стхаяр я. Гзаф рахадайдан мез галатда, гзаф кисдайдан бейни. Гзаф рахадайди — кьел квачир хуьрек я, гзаф кисдайди — кьелен цел чранвай аш. Гзаф рахадайда яб акалзавайдан кьил, гзаф кисдайда — вичин патав гвайдан рикӀ тӀарда. Лезгийрик и кьве жуьредин инсанарни ква, гьавиляй лезгияр ахварай аватдалди, абурун къуншийри чпин крар авуна куьтягьда. Гилан девирдин лезгийривай чпин бубайрин викӀегьвал ийиз алакьнайтӀа!..
Акьул авачирди — дидедин чӀал гумачир лезги хьиз я. Гьавиляй анжах вич патал алахъзавайдани «Халкь! халкь!» лугьун мумкин я. Лезгийриз садаз садакай къведай хъел чпин душманрикай атанайтӀа, абурукай гьар садакай са халис игит жедай, лезги халкьни садвилин мураддихъ агакьдай.
Сиясат халкьдин яшайишдилай аслу я. Лезгидиз герекди са паб, вад аял, са кесиб кӀвал ва са гъвечӀи къуллугъ я. Дуьньядин сиясатдик пай кутун патал, халкь вич сиясатдин майдандал хьана кӀанда. Сиясатдин майдандал экъечӀайда кесиб кӀваликайни гъвечӀи къуллугъдикай фикирдач, вичин халкьдикай фикирда.
Лезгийри лугьузва: чунни халкь я, чазни вирибуруз хьиз барабар ихтиярар це! Гьакимри лугьузва: бес чи лукӀар вужар хьурай? Гьавиляй лезгияр чуруяр лацу хьанвай аялриз ухшар я.
Лезгияр кьве патахъ пай хьунин тахсиркарар лезгияр я: абур адалатдин суфрадив геж агатна. Геж атай мугьманди вичин жибиндай неда. Гьавиляй, гила хьайитӀани халкьдин бахтунихъ къекъвена кӀанда. Ада вичи халкь жагъурдайди туш. Бахт — рикӀин мурад патал женгера гъалиб хьунухь я. Пака жув бахт авай кас яз акваз кӀанзаватӀа, ам къе жагъура.
Хайи халкьдин тарих течидайди буьркьуь инсан хьиз я. Тарихни здебият — стхаяр я, сада — лагь лугьуда, муъкуьда — лугьуда. Тарихди чирда, эдебиятди чирвилер виридаз пайда. Вичин тарихдикай хабар авачирди мамунихъ галай аял хьиз я. Тарих — гуьзгуь я, фад- фад адаз килиг. Тарих миллетдин лап чӀехи тербиячи я. Вичин тарих якъин ва дериндай чир тахьанамаз, лезги халкьдивай дуьньядин халкьарин жергейра барабар чка кьаз жедач.
Яб це ва гъавурда акьукь: пачагьдихъ акьул тахьайла, жемят адан чина акъвазда, пачагь зулумкар хьайила, жемят гъиле яракь кьуниз мажбур жеда, пачагь зайифди хьайила, уьлкве чкӀида. Куьн чкӀимир, лезгияр!
Забит Ризванов. Завещание
© Источник: САМУР. Литературно-художественный и общественно-политический журнал. 1993. №2