Алкьвадар Гьасан эфенди

    ХIХ асирда уьмуьрай лезги шаиррикай садни Алкьвадар Гьасан эфенди я. Ада девлетлу ирс тунва: араб, фарс ва туьрк чIаларал шиирар, публицистикадин макъалаяр, тарихдиз, эдебиятдиз, философиядиз ва илимдин маса хилериз талукь эсерар. Ам вичин девирда чIехи шаир, алим, публицист, педагог ва маарифчи хьиз машгьур хьунилай гъейри, гьакІни зурба интернационалист хьизни машгьур хьайиди я ва ада а девирдин мусурман халкьарин кIвенкIвечи интеллигенциядин арада дерин гьуьрметни къазанмишнавай. Адахъ галаз са девирда  уьмуьрай Азербайжандин литературовед  Фиридун бег Куьчерлиди (1863-1920) адакай икI кхьенва: “Хъсан амалрин иеси, алимрин регьбер, “Мемнун” тахаллус алай жанаби Мирзе Гьасан эфенди Гьажи Абдуллагь эфендидин хва Алкьвадари чи асирдин лап машгьур къелемдин сагьиб, шаир ва лап нуфузлу тарихчи яз гьисабзавайди я. И гуьзел къилихрин иесидин “Асари-Дагъустан” ктабда гьатнавай материалри автор дерин чирвилер авай, бажарагълу ва камил са инсан тирди субутзава. Жуьреба-журе илимар чир хьунилай гъейри, ам гьакIни къудратлу илгьамдин сагьиб хьунухь адан успагьи шииррай ачухдаказ аквазва”.

  А.Гьасанан яратмишунриз зурба алимар тир академик В.В.Бартольда, академик И.Ю.Крачковскийди ва профессор В.Ф.Минорскийдини чIехи къимет гана. Машгьур тарихчи В.Ф.Минорскийди адан “Асари-Дагъустан” ктабдикай икI кхьенва: “Дагъустандин эхиримжи девиррин тарихриз талукь эсерриз мисал яз, полковник Аббас-Къули-Агъа Бакиханован “Гуьлистани-Ирем” ва Гьасан эфенди ал-Алкьвадаридин “Асари-Дагъустан” къалуриз жеда…

    Амма, гьайиф хьи,  икьван гагьда и чІехи камалэгьлидин гьам илимдин, гьамни эдебиятдин вири ирсиниз дериндай къимет ганвай са монография ва я илимдин маса эсерар акъатнавач. ГьакIни, А.Гьасан эфендидин шиирар вири санал кIватIна, кьилдин ктаб яз чапнавач. Адан шиирар гьам кьилдин ксарин хсуси архивра, гьакIни чара-чара гьукуматрин архивра къатканва.

А.Гьасан шиирар кхьиз лап жегьил яшарилай эгечIайди я. Аквадай гьаларай, ам поэзиядал гьевеслу хьунин карда адан буба Гьажи Абдуллагь эфендиди чIехи роль къугъвана. Гьажи Абдуллагь эфенди РагъэкъечІдай патан  халкьарин чIалар ва эдебиятар дериндай чидай, гьакIни вичин девирдин вири илимрай кьил акъатнавай кас тир. Ада, Кавказда чIехи шаир ва алим хьиз машгьур тир Аббас-Къули-Агъа Бакиханова Къубада тешкилнавай “Гуьлистан” (“Цуькверин бахча”) тIвар алай эдебиятдин кIватIалда иштиракнай. Абдуллагь эфендиди вичин хва Гьасанан рикІе шииратдин цІелхем куькІуьрун ва ам са шаир хьиз арадал атунин карда куьмек гун — им тIебии кар я.

   Адан шииррикай филологиядин илимрин кандидат, доцент Гъалиб Садыкъиди икI кхьенай: “Гьасан ал-Алкъадариди  шиирар кхьиз гьеле вичин бубадин медресада кIелзамаз гатІумайди я. Анжах адан сифтегьан яратмишунар къадим арабрин эдебиятдин адетрин бинедаллаз арадал атайди я. Адетдин тематикадин рамкайрай экъечІунин тежриба жегьил Гьасана Абдулла ал-Агъдаши ал-Къараханидиз кхьей чарче авуна. Виликан эсерриз хас тир диндиз талукь пессимиствилин фикирар ина ачух оптимиствилин фикирри эвеззава”. Гуьгъуьнин йисара Вини Ярагъ хуьре машгьур шаир ва алим Мегьамед Ярагъидин хва Исмаил Ярагъидин медресада кIелдайла шиирар кхьин ада мадни рикI алаз давамарнай. Гъ.Садыкъиди къейдзавайвал, ада ина, сифте яз, муьгьуьббатдин лирикадин шиирар кхьизва. Амма, гьайиф хьи, чи гъиле А.Гьасанан муьгьуьббатдин темадиз талукь шииррикай кьве шиирдилай гъейри маса затI гьатнач. Абурукай сад 1987-йисуз Мавлуд Ярагьмедова Бакуда туьрк чIалал акъудай “Дагъустандин савкьатар” ктабда чапнавай, “Эй пери” (“Эй сенем”) шиир, муькуьдини “Диванул Мемнун” ктабда чапнавай, араб чIалалди авторди Мегьамед бегдин шиирдиз кхьенвай незира я.

   А.Гьасанан дуьнья акунар арадал атунин ва гьакIни ам поэзиядал мадни гьевеслу хьунин карда Мирзе Алидин медресадини зурба роль къугъвана. Мирзе Али вичин девирдин вири илимар чидай зурба алим ва гьакIни чIехи шаир тир. Адан гъилик физика ва философия чириз эгечІай А.Гьасана, гьакIни адавай РагъэкъечІдай патан эдебият, поэтика, стилистика ва маса илимар дериндай чирзава. Мирзе Алиди Гьасаназ гьам поэзиядин рекьяй, гьамни уьмуьрдин месэлайрай акьуллу меслятар гузва. Гьавиляй Гьасана ам вичин “руьгьдин буба” яз гьисабзавай. 1858-йисуз Мирзе Али регьметдиз фена ва и карди Гьасаназ гзаф пис таъсирна. Ада вичин пашманвал гьа чIавуз араб чIалал кхьей мерсияда икI къалурнава:

Кьена Ахцегь Мирза Али, авуна

зи гуьгьуьл барбатІ,

Ам заз руьгьдин буба хьанвай,

тир ам гьакІни чІехи устад.

Аман Аллагь! Гьайиф тушни

дуьньядай физ ахьтин  инсан?!

Адав къведай кас авачир, гьисаб

 жедай ам  къагьриман.

Ам галай югъ и дуьньядал тир

 чун патал багьа сувар,

Ам кьиникьик ясда гьатна гегьенш

 чилер, кьакьан  цавар…

  1862-йисуз шаирдин буба Гьажи Абдуллагь эфенди кьена. И карди шаир гзаф перишан авуна. И чIавуз вичин гьиссер шаирди гьа чIавуз араб чIалал кхьей мерсияда икI къалурнава:

Аруш хьана дердер-гъамар,

АтІанва зи вилин ахвар.

Къакъатна зи буба завай,

Амач рикІихъ сабур-кьарай.

Ам галачиз физва йикъар,

Алаз къуьнел хифетдин пар.

Амазма зун гимичи хьиз,

Гими фенвай гьуьлуьн кІаниз…

  А.Гьасанан яратмишунрикай кхьенвай са бязи ксари арифдар 1877-йисан бунтарин терефдар хьайиди ва ада гьатта и бунтара иштирак авурди къейдзава. Амма, адан яратмишунрин кьвед ва гьакIни пуд лагьай девирдин шииррай аквазвайвал, шаир и бунтариз сифтедилай акси яз хьана. Малум тирвал, гьар са шаирдин, алимдин, философдин фикиррин, хиялрин гуьзгуь адан эсерар я.

   Ирид вацра Дербентдин дустагъда хвена, гуьгъуьнай Тамбов губерниядин Спасск шегьердиз суьргуьнай Гьасан эфендидин и девирдин шииррра пессимиствилин фикирри, уьмуьрдикай, бахтуникай, кьадар-кьисметдикай шикаятдин гьиссери асас чка кьазва.

    Суьргуьндай хтана, хайи хуьруьн медресада тарсар гуз эгечIай Гьасан эфенди и чIавуз гзафни-гзаф илимдин эсеррал машгъул жезва. И йисариз ада “Фатгь ал-Гьади фи мушкулат малла Мегьди” (1885), Фатгь ал-бари фи мушкулат малла Таййиб аз-Зейхури” (1886), “Кашф ал-фаттагь фи шаргь ан-никагь” (1887), “Тугьфат ал-фарид би манзумат ал ал-фараид” (1889), “Асари-Дагъустан” (1890) ва ихьтин маса илимдин кIвалахар кхьена кьилиз акъудзава.

    Гьа са вахтунда ада художественный эсерарни рикIелай алудзавач, шиирар кхьинни давамарзава. И йисариз ада кхьей шиирриз мисал яз, “Асари-Дагъустанда” гьатнавай шиирар къалуриз жеда. Ибур “Баркаван Дагъустандикай малуматар”, “Гъезел”, “Асари-Дагъустандин куьруь мана-метлеб”, “Автордин патай” ва маса шиирар я. И эсерар гьа девирда А. Гьасана гьихьтин позиция кьунвайтIа, адаз гьихьтин фикирар, хиялар, мурадар авайтIа, адан дуьнья акунар, уьмуьрдин бязи вакъиаяр чирун паталди гзаф къиметлу я.

Азиз Мирзебегов,
филологиядин илимрин кандидат 

Лезги газет