Автор Фейзудин Нагиев
ЛЕЗГИ Ч1АЛ. АВАЙ ГЬАЛ. Ч1АЛАН МЕСЭЛАЯР
«Ч1ал милли кьат1ун расзавай виридалайни кьилин алат я».
Зиаф Иварук.
I. Алфавитдин месэлаяр
Лезги ч1алан тарихда халкьдихъ са шумуд алфавит хьана: I–асирда алпанри хашпара дин кьабулнай, ва и кар себеб яз, III – IV асирра 54 гьарфунин алпан гьарфарган арадал атана (гьарфаргандин эвел кьилевай кьве гьарфунилай къачурт1а, адаз «алтабат» лугьун кутугнава). Тарихдин делилрай аквазвайвал, лезгийри X – XI асиррилай 28 гьарф авай араб алифбадикай менфят къачуна. 1860-йисара Къазанфар Зулфукъарован куьмекдалди Петр Услара 49 гьарфунин алфавит туьк1уьрна. Гуьгъуьнай Кьасумхуьруьн мектебдин ч1алан муалим, Ст1ал Сулейманан ирс к1ват1уник зурба пай кутур Абужафер Мамедова Усларанни-Къазанфаран алфавит, кхьиз регьятвилихъди йисуз «Куьредин элифар» туьхк1уьр хъувуна. 1928-йисуз 40 гьарфунин латин алфавит, 1938-йисалайни, къедалди кардик квай, 45гьарфунин кирилл алфавитдал атана.
Амма и алфавитар, алпан алтабатдив гекъигайла, еридиз сад садалай агъузбур хьана: лезги ч1алан орфографиядин (дуьз кхьинин) ва орфоэпикадин (дуьз к1елунин) игьтияжриз тамам жаваб анжах алпан алфавитди гузва.7
Эгер кирилл алфавитдин 45 гьарфуникай лезги ч1ала бакара текъвезвай вад позиция – пуд гьарфни (Ё, Щ, Ю) кьве лишан (Ь, Ъ) – хкуд хъувурт1а, къе кардик квай алфавитдани, латин алфавитда хьиз, амукьзавайди 40 гьарф я. Гьелбетда, 40 гьарфуналди виче 50-далай виниз фонемаяр авай лезги ч1алан кхьинриз бажагьат жаваб гуз алакьзава. Кирилл алфавитди лезги ч1ал, култура, литература, илим вилик тухуз гьикьван зурба куьмекар ганат1ани, ч1ала т1ал алай гзаф месэлаярни к1ват1нава. Гьавиляй, лезги ч1ал бязи татугайвилерикай михьун, ам хуьн, вилик тухун паталди, алфавитдилай гат1унна к1анзава.
Алфавитдикай веревирдер зи гзаф макъалайра авайвиляй, ихьтин теклиф рик1ел хкин:
1. Аалфавитдикай пуд гьарфни (Ё, Ю, Щ) са лишан (Ь) хкудин.
2. Абурун чкадал лезги ч1ала чара авачиз герек къвезвай нефес галай наахъа сесер гузавай Кh, Тh, Пh, Цh, Чh ва Ӝ, Z аффрикатар хкин.
3. Хъухъвайвилин лишандикай (Ъ) лагьайт1а, ам, лишанвиляй акъудна, к1алхандин [аъ] – араб. ‘айн’сес гузвай гьарфуниз элкъуьрин. Кхьинра и кардал ваъ, яъ, неъ, ниъ – ниэр, фуъ – фуар, шейъ – шейэр хьтин гафара фадлай амал ийизва.
Ихьтин т1имил дегишвилер кутурт1а, лезги ч1алан мумкинвилер гена хъсанарзавай 48 гьарфунин алфавит жезва:
А, а Д, д И, и К1,к1 П, п Т1, т1 Хь, хь Ч1,ч1
Б, б Е, е Й, й Л, л П1, п1 У, у Цh, цh Ш, ш
В, в Ж, ж Кh, кh М, м Р, р Уь, Уь Ц, ц Ъ,ъ(аъ)
Г, г Җ, җ К, к Н, н С, с Ф, ф Ц1, ц1 Ы, ы
Гъ, гъ З, з Къ, къ О, о Тh, тh Х, х Чh, чh Э, э
Гь, гь Z, z Кь, кь Пh, пh Т, т Хъ, хъ Ч,ч Я, я
Садлагьайди, им алфавит ч1урун ваъ, лезги кхьинрин игьтияжриз жаваб гун паталди гегьенш хъувун я. Кьведлагьайди, и дегишвилери рахунрин ч1алаз ст1у таъсир ийизвач; анжах рахунринни кхьинрин ч1алара авай чаравилер арадай акъудзава, лезги орфография гафарин дувулриз мукьва хъийизва.
II. Гафар дуьз кхьинин (орфографиядин) ва дуьз к1елунин ва (орфоэпикадин) месэлаяр
Лезги ч1алаз ст1у хас тушир хъуьтуьлвилин лишан Ь анжах са «дуьнЬя» гафуна кхьизва. Имни гафунин орфографиядин т1алабун ваъ, араб ч1алан «дунйа» гафунин асас орфография ч1урун я (лезги классикрин шиирра и гаф, «уь» галачиз, «дунйа» к1алубда ава). Лезги ч1ала и гаф «дуьнйа» хьиз кхьини ам вичин асас к1алубдив, араб графикадалди лезги кхьинрин к1алубдив мукьва хъийизва.
Чпик Щ гьарф Ь, Ъ лишанар квай урус ч1алай кьабулзавай гафар лезги ч1алаз хас къайдада дегишун кутугнава: 1) Ь лишан галачиз кхьин: рул, рол, тетрад, учител, култура; (хсуси т1варара, махсус документра авайвал, Ь лишан хуьда); 2) Ъ лишан квай гафар кьве жуьреда кхьин: съезд – сиезд, (С.Сулейманан ч1ала «сияз» ава); 3) урус ч1алай кьабулзавай гафара Щ гьарф лезги ч1ала Ш гьарфуналди эвези ийин.
И теклифарни, ч1алан пешекаррин фикирар желб авун паталди, гузва:
1) чпин эхирда й-гьарф авай сушествителнийра пай, къай, гьарай… падежриз дегиш жедайла Ю-дин эвезда ЙУ кхьин: пай – пайуни, пайунин; къай – къайу, къайуз;
2) эхирда «й» гьарф авай буйругъдин наклоненидин глаголрихъ авун глагол ва я адан куьруь пай «-ун» гилигдайла, а глаголрин эхирда авай Й-гьарф хвена кхьин: апай – (апай авун = апайун), ахъай (ахъай авун = ахъайун), гьарай (гьарай авун = гьарайун).
Лезги ч1алан орфографияда фонематикадин принцип
Лезги ч1алан кхьинрин (орфографиядин) бинедиз, урус ч1ала хьиз, гаф ван жезвайвал кхьинин къайда (фонематический принцип) къачунва. Гафунин важиблу пай (дувул, дувулдин кьиле ва эхирда жедай ипприяр, падежрин эхирар) гьич са нугъватдилайни, луьк1уьнин жуьредилайни, гьич са алфавитдилайни аслу тушиз хуьн – и къайдадин кьилин тагьким я. Ихьтин тагьким урус ч1алан кхьинризни хас я.
Урус ч1ала «е», «ё», «я», «ю» гьарфари са сес гузва. Амма, лезги ч1ала (дагъустандин ч1алара хьиз) и гьарфари кьве сес гузва: «йэ», «йо», «йа», «йу». Гьар са ч1алахъ хьиз, лезги ч1алахъни вичин кьет1енвилер ава. Урус ч1алан «я» сес лезги яр, яру, ягъун, ягъмир гафара ава. Амма йа (есть), йад (вода), йаб (ухо), йац (бык) гафара авайди «я» ваъ «йа» сес я (алпан кхьинрани сив гегьенш ахъайна лугьузвай «я» ва сивжизви ахъайна лугьузвай «йа» чара гьарфаралди гузва). Лезги ч1алаз урус гафарихъ галаз (Юпитер, юрист, юмор) атай «ю» сес лезги ч1ала авач. Лезги ч1алан йугъ, йургъ гафара «шуьк1уь» «ю» сес ваъ, «векъидаказ» ванзавай «йу» сес я.
Гьаттда бязи лезги гафара «йа» эвезнавай «я»-ди, «йу» эвезнавай «ю»-ди гафунин аваздиз, манадиз артух зиян гуз аквазвачт1ани, «яд», «югъ» гафара и дегишвал керчекдаказ аквазва. И гафар: «йугъ – йикъар»; «йад – йатар – йицер – цер – йици – ци» «йад», «йугъ» кхьин герек я. Садлагьайди, гафар падежриз дегишдайла, гзафвилин кьадарда «й» вичин чкадал хквезва: «йикъа, йикъаз, йикъар»; «йад = йици /ци, йице /це, йицер /цер = йатар». Кьведлагьайди, «югъ», «яд» к1алубра и гафарин аваз квахьзава, мешреб ч1ур жезва.
Дагъви аялар, урусдалди к1елдайла ва рахадайла, гъалат1 тахьун паталди, дагъустан ч1аларани кьасухдай и гьарфара са сесинин принцип тунва. И принцип успат авун паталдини вичихъ мягькем бине авачир, хъуьруьн къведай мисал гъизва: гуя ик1 тавурт1а, дагъви аялри чпин кхьинра «обязан», «дядя» хьтин гафар «обйазан», «дйадиа» хьиз кхьида.
Амма и къайдади милли ч1аларин орфографиядиз, фонетикадиз вуч кьец1 гузват1а, адакай са фикирни авунач. Яъни урус ч1ал чирунин интересар дидедч1ал чирунилай вине эцигна. Нетижада лезги ч1алан аваз, гафарин фонетика ч1урун арадал атана (бязибуру «уь»-дин чкадални «ю» кхьизва: дюнья, дюз, дюшпери).
Лезги ч1алан Ж (жив, жув) ва Ӝ (жилд, жинерар) сесерни урус ч1алан таъсирдик акатуни орфография ч1урунал гъизва. Лезги Ӝ (жилд, жинерар) сесини Дж гузвач, амма лезги т1варара, гафара «дж» кхьин гьалтзава: Джаруллагь (Жаруллагь), Азербайджан (Азербажан), джилд (ӝилд).
Кхьинра гафарин дувулар ч1урзавай дуьшуьшар мадни ава: мам – мумар (мамар; амма мум – мумар), свас – сусар (свасар; амма сас – сасар/сарар). Гафар чпин бинедувулдихъай къакъудзава: нугъат (нугъват), савкьат (савкьват < са кьват), дуьнйа – дуьнйаяр, дуьне – дуьнеяр, ярандиде (яъни ярдин диде), дидедч1ал / хайи ч1ал (амма «дидедин ч1ал» – мес., «Мафисат дидедин ч1ал»), хизан («хзан /хазан» дуьз я: хаз < хазан < хзан; «хъсан», «гзаф» гафар «хъисан», «гизаф» хьиз кхьизвач эхир!)
Лезги ч1алан орфографиядин сводди, са патахъай, маса ч1аларай къачузвай гафар, гьа ч1алара авайвал хвена, кхьин къалурзава. (Гьелбетда, и къайда дуьз туш). Муькуь патахъай, араб ч1ала «дунйа»-хьиз кхьизвай гафни урус графикадин таъсирдик кутуна, хъуьтуьлвилин лишан «ь» аваз, «дуьнья» хьиз кхьинай кьил акъатзавач.
Масдардин (глаголдикай тир сушествителнидин) дувулда «гъ» гьарф авай «ягъун», «эцягъун», «эч1ягъун» хьтин гафар вири к1алубра (буйругъдин жуьреда, глаголдин алатай вахтуна, причастийрани деепричастийра) дувулдик квай «гъ» гьарф хвена кхьин лазим я: ягъ, эцягъна, эч1ягъиз… (Рахунра ван акъуд тийизвай «гъ» гьарфуни вилик квай ахъа сесиник ч1ун кутазва: ягъна [яана]; кхьинрани и къайда хуьн герек я).
Эксперт комиссиядин лезги секциядин къарар
2013-йисан 11 апрелдиз «Лезги ч1алан бязи месэлаяр» т1вар алай Ф.Нагъиеван макъалада хкажнавай месэлайриз килигун патал, Дагъустан Республикадин Илимдин ва чирвилерин министерстводин (МОН РД) Эксперт комиссиядин лезги секция к1ват1 хьана. Лезги ч1алан муалимри, лезги писателри иштараквал кваз фейи а заседанидал ихьтин къарар кьабулнай: «При переиздании словарей учесть некоторые изменения, как двойные согласные К, П, Т, Ц, Ч, лишняя буква в алфавите Щ. Ликвидировать двоякое написание слов хзан, дидедин ч1ал и др.»
Литературадин ва ч1алан терминрин (кьевенрин) месэлаяр.
Бязи урус терминар эвез авун паталди, лезги ч1ала бес кьадардин гафар ава: термин – кьевен; язык – ч1ал; наречие – лек1в; диалект – нугъват; говор – рахунин тегьер. жуьре; гласные и согласные звуки – ахъа ва наахъа сесер (ачух ва ачух тушир сесерин чкадал), предложение – жумла; слог – гьижа; рифма – сисим; ритм – везин; фоника, мелодика стиха – шиирдин аваз; стопа – кhал, строфа – бейт, стих /строка – ц1ар, лирика – лирлияр; критика – тикъет; исследовать – кьеч1ин, туп1алай авун, синагъ авун, экъуьн.
Лезги ч1ала ч1ун галай ва куьруь ахъа сесер (долгие и краткие гласные) ава, амма кхьинра абурал амал ийизвач: маани /маъни (мани), маана /маъна (мана), маариф /маъриф (мариф), Даана (данá), Гаана (гáна).
III. Лезги ч1алан бязи кьет1енвилер
Гафарин гьар жуьреяр (вариативность)
Лезги ч1алакай рахадайла, ихьтин теклифрин ванерни къвезва: кьве жуьреда кхьизвай гафарикай са жуьре тан. Эхь, им хъсан фикир я, эгер ихтилат кхьинрин къайда ч1урзавай гафарикай физват1а, абурукай, шак алачиз, чпин дувулдив кьазвай са к1алуб хкягъун лазим я (хизан – хзан /хазан, гуьркем – каркам, дерлек – деллек, хевлет – хелвет, к1елет – к1елет1).
Амма гафарин гьар жуьрейрикай рахадайла, ик1 эгеч1уни ч1ал кесиб ва шит ийида; рахунринни кхьинрин стилар, дережаяр квадарда. Тикрарзава: ихтилат орфография ч1урна арадал къвезвай гафарикай ваъ, чеб кьвед-пуд к1алубда аваз ч1алаз атай ва гьар жуьре манаяр, тавар гузвай гафарикай физва: негъени (негъ) – неани (неан) – няни (амма «нян» лугьудач); дуьне – дуьнйа; к1еле – къеле, т1ебиат (къеце патан дуьнйа) – тебят (инсандин къилих), майишат (хозяйство) – мяшат (занятие), фин –шун, къвазун – акъвазун, экъуьн – къекъуьн, генг – гегьенш, дережа – дереж, гила (теперь) – игила (в настоящее время), жезва – жезава – жез ава, хьанва – хьанава – хьана ава.
Гафарин жуьреяр, синонимар, ибараяр гьикьван гзаф хьайит1а, гьакьван ч1алан девлетар, рангар, авазар гьар жуьре жеда. Ихьтин булвили литературадин эсерар кхьизвайбурузни ч1алан сергьятар гегьеншарда. Кхьинра, рахунра, ч1агай эсерра гьар жуьре гагьрикай (стилрикай) менфят къачудай мумкинвал жеда: рахунрин, литературадин, майишатдин, културадин, илимдин, стилар, майишатдин хилерин ч1алар арадал къведа.
Кьве тахан ибарайрикай битав манадин са гаф арадал атуникай (цельнооформленность)
Лезги ч1алаз хас тир терефрикай сад – глаголар теснифдайла сушествителнияр (гзафни-гзаф бедендин паярин т1варар) куьмекчи глаголдихъ галаз жуьтуьна (гуьрда) гьатун я. Ик1 арадал къвезвай ак1а ибараяр лезги ч1алан грамматикада къакъатна кхьин меслятзава. Амма, зи фикирдалди, сушествителнидикай глагол гилигна хьанвай ва чпи акьалт1ай сагъ битав мана гузвай ц1ийи гафар – ак1а глаголар (гьа чпиз ухшар сушествителнини глагол тир гафарикай чара авун паталди) кк1ана кхьин дуьз я. Месела: ч1аркун – хабарун (амма ч1ар кун), кьилэлкъуьн (амма станокдин кьил элкъуьн), рик1ат1ун (амма кьасабчиди малдин рик1 ат1ун), рик1ич1угун, рик1элкъуьн, рик1елайфин, рик1елайалатун, рик1елхтун, рик1елхуьн, рик1ивкьун, рик1ацукьун, вилхьун,виливхуьн, гъилкьун – куьмекун (амма саламдивди гъил кьун), к1вачат1ун (к1валикай), к1вачинхьун, виник1вачехьун, к1вачелзаланхьун, гъилкъачун, кьилхуьн (яшамиш хьун, амма: кьил хуьн марфадикай), уьлхуьн (виливхуьн), кьилакъатун, кьилч1угун…
Са гафуник гзаф манаяр хьун (полисемия)
Кхьин (дустуниз чар, вечрез какаяр, туруниз къалхан), хкадарун (яргъаз, хвалалай, юрк гваз, парашутдаваз, ц1ай, экв), ч1угун (пар, хажалат, терезрал заланвал, бап1рус), хкудун (кеф, леззет, хийир, кьеж, меже, чехир, хумус/бурж, ток, кьиникьикай). Ихьтин гафарин баянрин гафарган туьк1уьрун герек жезва.
Лезги ч1ала авай теквилин, жуьтвилин ва гзафвилин кьадарриз фикир гун: теквилин – дак1, дам, п1уз, чам, кам, гъел; жуьтвилин – дак1ар, дамар, п1узар, чамар, камар, гъелер; гзафвилин – дак1арар, дамарар, п1узарар, чамарар, камарар, гъелерар. (Ихьтин къайда урус ч1алани гьалтзава: око – очи – очеса /глаза).
Гафунин гзафвилин кьадар теквилин кьадарда тун
Лезги ч1ала (иллаки халкьдин мецин эсерра, манийра, шиирра) гзафвилин кьадардикай теквилин кьадарда хийир къачунин дуьшуьшар гьалтзава; халкьдин манийра: «Саламалейк, Пейкер баха, чаз чи ярдин к1валер къала…»; Эминанни Сулейманан шиирра: РикI чIулав я чи и къара, / Гьал перишан, алагуьзли (Е.Э.). Я рушарин чIехи сердер, /Чи чандава залан дердер (Е.Э.); Заз дакIан затI и уьлкведа /Чи кIвализ мугьман хьана ки (С.С.); Чаз икI азиз чи Зайнаб-вах /Ажузарна, чIурна кIвалах (С.С.).
Илимдин макъалайра ихьтин къайдадикай, яъни «за, зи»-дин чкадал «чна, чи» гафар кхьиникай менфят къачуни, абурун дережа хкажда (ихьтин къайда урус илимдани ава).
Глаголар садра (т1имил) ва тикрар жезвай (гзаф) гьерекатра хьун
Тапарун – тапарарун, чамарун – чамарарун, алцурун – алцурарун (интернетда са шаир дишегьлиди «зун алцурна» ибара гъалат1 я лугьуз тагькимзавай).
IV. Лезги ч1ал маса ч1аларин гафар икай михьун
Интернетда эхиримжи вахтара ч1алакай, ч1ал михьи авуникай туьнт гьуьжетар физва. Садбуру лезги ч1алай чара халкьарин гафар (иллаки туьрк, араб, урус) эсиллагь акъудуниз эвер гузва. Гьелбетда, гзафни-гзаф ихьтин эвергунар чеб бес кьадарда ч1алан гъавурда авачирбурун мецелай я.
Чара ч1аларин гафар квачир са ч1ални чилел алачирди малум кар я. Чарабурукай гзаф гафари лезги ч1ала мягькем чка кьунва. Эгер чара гафар вири гадарайт1а, душмандин гъил хк1ур къванер хкудай къеледин цал хьиз, ч1ал вич чик1ида. Гьавиляй ч1ал «михьи авунин» эвергунри, чебни ч1алакай са уьтери хабар авайбурун гьарайри, ч1алаз анжах зарар гуда.
Ч1ал михьи авунин анжах са теклифдихъ галаз зунни рази я: 1) лезги ч1ал -миш, -су, -кент, -чай, юхвари, орта, ашага галай гафарикай жезмай кьван михьин; 2) жуван гафар амаз, чара халкьарин гафариз рехъ тагун (мес., башламиш, уьзуьм, игит…); 3) чара гафар, лезги ч1алан фонетикадиз муьт1уьгъарна, кьабулин (мисал, Етим Эмина «бегенмиш» гаф «беген» хьиз элкъуьрзава); 4) хуьрерал, вац1арал, чкайрал алай чара т1варар жуванбуралди эвез хъийин (Гюлгеричай – Гергервац1, Ортастал – Кулан-Стал …)
Ч1алакай, гафарин дувулрикай рахадайла, халкьдин тарих, култура фикирда кьун герек жезва. Чара халкьари лезгийривай, а халкьаривай лезгийри вуч къачунат1а чирун паталди, лезги халкь мус ва гьи халкьарихъ галаз гьихьтин алакъайра хьанат1а, кьил акъудун герек къвезва. Гафарин дувулар туп1алай авуна, абурун менсеб тайинар тавунмаз, иран, араб туьрк яз гьисабзавай гафар гьакъикъи гьа ч1аларинбур яни, лезгийри гьабурулай вилик маса ч1аларай къачунани, ва я са шумудвиш йисара лезгийрихъ галаз алакъада хьайи ва авай халкьари а гафар чпи лезгийривай къачунани-къачуначни, успат тавунмаз, «а гаф чиди туш, ам гадара!» – лугьун бине авачир ихтилатар я.
Инал лугьун хьи, гафар туп1алай ийиз, абурун эсил-дувулар тайинарзавай алимри туьк1уьрзавай гафарганрани гзаф кьадар лезги гафар маса ч1аларинбур яз къалурнава.
Иран: абад, абад(т)хийир [абад+хийир иран+араб хьиз къалурнава], авара (‘куьчери” манада санскритдани ава), ширин (шир, шира, шире, шириш, ширикьим /шуьруькьуьм…), аш (ашпаз, ашна, ашкъ, ашкъи, ашукь…), кас, киш, кешиш, рехъ (ракъинилай), яр (яру, аяр<иер), тар (‘тар’ иран гаф туш; осетин ч1ала тарциз ‘бæлæс’ лугьуда; лезги ч1ала «тар» гафуниз са шумуд мана ава: бегьердин тар, варариз ягъдай тар, тарат1).
Араб: аба, бала (‘бела’ гафунихъ какадарзава!), к1еле, хийир; (инсандин т1ебиат халкь авур Ас гъуцдихъ галаз алакъада хьайи– ас, аси, аскер, азаб, азад, азар, азгар, азиз, азим, азият, азраил, азан, гьяз, килис гафар – арабри чпи къадим шумер, аккад, ассир, вавилон ч1аларай къачунва!)
Кхьинра араб ч1алай атай «яъни» (то есть) баяндин союз лезги ч1алан суалдин глагол «яни?»-дихъ галаз какадарзава.
Туьрк: киши, ким-киме, куьт, куьтен, виже, вит1, тур, турши, турус, тух…
Чара халкьарин к1вачиз ягънавай кихь, киц1, кишмир, кишмиш, кишпир, кеспи, кк1ал, куг, куку, куп1, куш, куьт1 ва са кьадар маса гафарни дибдай лезги гафар я. Маса ч1алан гафарихъ галаз санал, лезги ч1ала фадлай авай гафарни (гьелбетда, к1алубар дегишарна) хтай дуьшуьшарни жезва.
‘Хийир’ – Виликвай ва Гъвеч1и Азиядин халкьарин арада, кеферпатан Индиядин ч1алара, санскритда авай, амма вич араб ч1аланди яз гьисабзавай ‘хийир’ гаф лезги ч1ала арабар къведалди авай.
‘К1еле’ – мумкин я, лезги (алпан) ч1аларай арабри къачур и гаф лезги ч1алаз, ‘къеле’ жуьреда дегиш хьана, хтана. Араб к1еле мана гузвай кьве гаф ава: «къала», «гьусун» (гьиснун). Лезги ч1ала ‘к1елет1’ (биц1и къеле) гафни ава.
‘Эфенди’. И гаф араб ч1алаз къадим грек ч1алай атана. Философиядин ва математикадин ктабар таржума ийидайла, грекрин αυθεντικό (afthentikó – ‘аутентичный’, ‘подлинный’) гаф ‘эфенди’хьиз кьабулна. Араб ва туьрк ч1алара эфенди (afthentikó) гафуни маса манаяр кьабулна: 1) ‘чирвилер авайди’,’алим’; 2) ‘господин’.
Араб ч1ала ‘аутентичный’ манадиз вичин гафар ава: ‘гьакъикъи’, ‘халисан’). И манаяр лезги ч1алани кьабулна. Гьа са вахтунда лезги ч1ала‘аутентичный’, ‘подлинный’, ‘настоящий’ манаяр гузвай жуван гафни ава. Амни, миграгърин нугъватда хвенвай, ‘этен’ – ‘гьакъикъи’, ‘халисан’ манадин гаф я.
Грекрин αυθεντικό (afthentikó – ‘аутентичный’, ‘подлинный’) гаф гаф латин ч1алани ава: identicus> identitas ‘идентичный’, ‘тождественный, ‘ухшар’).
Дуьнйадин вири ч1алари хьиз, лезги ч1алазни чара гафар вичин мециз, луьк1уьнриз муьт1уьгъарун, яъни маса ч1аларин гафариз лезги «мецин ранда» ягъун хас я: Къуръан – Кьуркьан, маргьамат – мергьемет, дафтар – дафт1ар, стакан – истик1ан…
Лезги ч1ала чара гафар жуван ч1ала авачир манаяр паталдини кардик кутазва: месела, сес – грамматикада ‘звук’, ачар – ‘гаечный ключ’, ягъ – ‘масло машинное’…
Маса ч1алари лезги ч1алаз еке таъсир авунва – гьам хъсан, гьам пис патахъди. Гьелбетда, чара ч1аларин гафари лезги ч1ал девлетлу ийизва. Амма, гьа са вахтунда, гъейри гафари ва сесери лезги ч1алан фонетикадизни таъсирзава, ч1алан сесер, ч1алан аваз ч1урунал гъизва.
Мисал яз, туьрк ч1алан гафарихъ галаз атай [уь] сесини лезги гафарай [у], [и], [ы] сесер акъудзава (ур – уьр, ул – уьл, илих – уьлуьх); туьрк ч1алан таъсирдик кваз къубадин нугъватда лезги гафара (к1, т1, кь, ц1…) абруптивар хъуьтуьларзава: к1анда – канда, Ц1ийи хуьр – Зейхуьр, Ц1ахур – Захур…
V. Лезги ч1ала ц1ийи гафар (неологизмаяр)
Ц1ийи гафар (неологизмаяр) иллаки писателрин, журналистрин, алимрин к1валахра, кхьинра, эсерра расалтзава. Ц1ийи гафари, гьелбетда, гафунин, вакъиадин, гьерекатдин манайрин сергьятар гегьеншарзава, ч1ал девлетлу ийизва. Амма ц1ийи гафар кутугайбурни жезва, татугайбурни.
Бязи ц1ийи гафарай ак1 аквазва хьи, абур туьк1уьрзавайбуруз лезги ч1ала гьа гафарин этен эвезар авайди чизвач. Ингье са шумуд ихьтин гафар: бадара – поведение (‘т1ул’ гаф ава), гъейб хьун – бесследно исчезнуть (‘цуьк1 хьун’ ава), загьид – монах (‘кешиш’), кевкес – возбуждение (‘гьуьрс’), къавран – кризис (‘кагал атун’, къаллаж), чсан – туман (‘чилин циф, гьуьм’), к1ук1ум– лилипут (‘к1ум, к1упи’), муракаб – сложный (‘ак1а’ гаф ава; муракаб араб ч1. ‘мерекуп1’ чернил я), шабагь – награда, поощрение (‘кьват’ гаф ава, шабагь къачудалди, латин.гаф тир ‘регалия’ кьабулайт1а жеда, и гаф лезги ‘рик1ал’ гафунизни мукьва я), итиж – интерес (‘ажеб, ажаиб, гьяз, гьас, хийир, надир, айру, энте, такур хьтин, ван тахьай’), ерим – возрождение, развитие, прогресс (‘уьрел /эрел атун, циц1ивал, вилик фин, к1вачел акьалтун, к1вачи чил кьун, ч1ехи хьун, гъала гъун, дувул кьун, цуьк акъудун, бегьердал атун’). Ибур вири са шаирдин жебеханадай я. И гафар фад-фад «Лезги газетдани» гьалтзава. Гьелбетда, и гафари жуван багъри гафар ч1алай квахьунал, ч1ал харчи авунал гъизва.
Араб ч1алан «нуфуз» гафуниз (1. влияние, 2. авторитет, 3. престиж) и манаяр гузвай маса гафар ават1ани (1. таъсир, эсер, т1ем, 2. гьуьрмет, суракь, ад, т1вар, т1вар-ван, кесер), «нуфуз» гьамиша к1венк1ве жезва.
Гьа са вахтунда гъейри гафари ч1алай акъуднавай лезги гафар инкар ийизва, месела: кур [кhур] – дагъ (са жерге лезги гафара ам хвенва: Кура/Куьре, Курдал, Агъа-Кран, кура-кура къачун…), шарр – пачагь (Шарр-Гир, Шарр-Вили, Жуван-шарр т1варара ама), арас – аскер, арс – князь, кьушундар (расун, раст хьун гафара, Арас вац1, Арс-Валан, Арс-Вагьан т1варара ама), ах (1. чил, макан, бубалух; 2. намус). Амма чи япар а саягъда чара гафарихъ вердиш хьанва хьи, гьатта жуван этен гафар чарабурай хьиз кьазва.
Са кьадар писателри, журналистри гзаф йисара чпикай хийир къачузвай зари – ‘шаир’, зария – ‘поэзия’, зарият –‘ литература’, улуб – ‘дегь ктаб’, кирам ‘автор’ гафарин патахъай тамам са къатил акъудзава. Зи фикирдалди, и гафари лезги ч1алаз гузвай са зарарни авач. Бес арабар, урусар къведалди чахъ жуван шаирар, ктабар хьаначни?! Иран ч1ала къизил тир «зар» гафуниз лезги ч1ала ихьтин манаяр ава: 1) къизилдин йад ганвай зат1; 2) къизилдин ва я гимишдин гъалар. Рутул ч1ала «зар» кал я лугьунни и гаф инкар авуниз мягькем бине авай делил туш. Мумкин я, рутулри кализ лугьузвай «зар» гаф «ц1ару», «ц1ар» гафарикай, туьрк ч1алан таъсирдик кваз («з» «ц1»-диз элкъвена) хьунни. Рутул ч1ала калерин нехирдиз «зебишды нехир» лугьузва. Инани «зар/зер» ва «зеб» гаф ава. Будух ч1ала кализ ‘йар’ (белки, ‘яру’гафунилай) лугьузва.
Яраб арабрин «ктаб» гаф кьабулдалди, IV-асирдилай к1ел-кхьин хьайи алпанвийрихъ «ктаб» манадин са гаф авачир жал? Ихьтин манадин гаф яхул ч1алани ава – «луб» («лу» – яхулри малдин хамуниз, лидиз, лугьузва). Яхул ч1алан «луб» гаф, «улуб» хьиз кьабулун гена кутугнава: гьам аваздай, гьам туьк1уьр хьунай ам лезги гафарихъ галаз хъсандаказ кьазва.
Саки кьве йисуз гьуьжетрин «гирнагъ» ийизвай «кирам» гаф Етим Эминан «Силсила» шиирда иридра гьалтзава. Шиир ик1 куьтягь жезва: «Назми силсила авлия кирам / Мугьаммад Эмин ал-Йалцугъари». Яъни «Силсила» (шиир) кхьейди авлия (Аллагь рик1ел алай, гунагьривай яргъал тир, михьи кас) Ялцугъарви Мегьемед-Эмин я».
Эминан шиирда «кирам» Багъдат Халифатда IX – XIII асирра къуватда хьайи диндин рекьиз лугьузва. (Кирамрин фикирдалди, вири инсанар, чпин эсилрилай инихъди, са Халикьдихъ ягъазвай мусурманар тир. Гуьгъуьнай, иблис арада гьатна, абур рекьелай алудна).
Эгер «кирам» гаф, кьве мана кваз (1. ислам диндин рекьерикай са рехъ; 2. автор) гафаргандик кутурт1а, ч1ур жезвай са зат1ни авач. И гафарин лезгидалди маса эвезар авач эхир. Бес писателри, арабар, туьркер, гьатта иранвияр къведалди хьайи девиррикай кхьидайла, гьи гафар къачурай?
Ц1ийи гафариз аксибуру гьатта орфографиядин гафарганда гьатнавай «тимтал» (памятник), «чилав» (горизонт) гафарни русвагьзава.
Лезги ч1алан лексика тамамдаказ течирвиляй яни, я тахьайт1а лезги ч1ал хуьнин къалхан яз анжах 2002-йисан гафаргандал амал авун яни, «Лезги газетди» куьре нугъватдин гафарал, бязи ц1ийи гафарал къадагъа эцигнава. Амма гьа са вахтунда винидихъ къалурай, чпихъ лезги ч1алан ял галачир муракаб, итиж, шабагь, ерим гафариз гьяркьуь рехъ гузва.
Мягьтел жедай кар ам я хьи, бязи лезги гафар (ах, ас, каг, хьвет, этен, наха, раст, расалт, энте, паг, кеке…) инкар авун паталди «а гаф заз ван хьайид туш», «заз а гаф чидач» бязибуруз кьилин делил, яракь жезва. Са низ ят1ани хуш къвезвач лугьуз, ихьтин гафар русвагь авун дуьз туш эхир!
Лезги ч1алан гегьенш вац1ал бандар кьуни, эмберар эцигуни ч1ал девлетлу авуниз, ч1ал вилик тухуниз, ам девлетлу хьуниз гена ч1ехи зарар гузва; ч1алан рангар сулу, т1еам шит, аваз савух ийизва.
Дегь гафар, нугъватрин гафар ва абурун гьар жуьреяр (вариативность), ц1ийи гафар лезги ч1алан милли корпусдик кутун герек я.
Ч1алан патахъай дагъустан лезгийринни азербажан лезгийрин арада жезвай гьуьжетрал эхир эцигун герек я. Эвелни-эвел кьве патани меслятдин камар къачун. Сада садаз «ик1 кхьихь!, ак1 кхьихь!» лугьуз, тегьнеяр ягъун акъвазарин. Гузвай теклифар, къалурзавай гъалат1ар, мецикай тахана, садан намусдик, кефиник кецягъ тавуна, лугьун. Мектебра ч1алариз артух фикир тагузвай и девирда, са бабат хьайит1ани гъавурда акьадайвал, жуван рахазвайбур генани кхунарун дуьз туш эхир! Аллагьдиз шукур хьурай, гьа ик1 кьванни ч1ал амайди. Амма кьве патани сада садаз мукьва камар къачун герек я. «К1анивал» «канивал» хьиз кхьиз, кьве к1вач са чапат1да туна къвазунни герек туш. Я вири гафарихъай туьрк ипприярни галудун мумкин кар туш: халкьдин мецяй а гафар туьк1уьрунарзавай вири интеллигенциядин алахъунрали яваш-яваш акъудиз жеда. Муькуь патахъай, чи прессада «-лу» ипприяр, абур галачизни уьмуьрзавай гафарихъни, гилигзава: зиянлу, зарарлу, зиреклу, паклу, шадлу …
Чпикай гьуьжетарзавай бязи гафар ик1 кхьинни къадагъа авун дуьз туш: актуальный – актуал, проблема – проблем, култура – култур, литературный – литератур ва мсб.
Дидедч1ал хуьн паталди тек са лозунгар, эвергунар бес жезвач. Мектебра лезги ч1аланни литературадин тарсар гузвай муаллимриз фикир гун, гуманитар предметрай пай ганвай ученикар хкягъун ва абур ч1алан пешекарар хьуниз гьазурун, мектебрин библиотекаяр дидедч1алалди кхьизвай писателрин ктабралди вахт-вахтунда таъминарун, муалимри чпин чирвилер хкажун, писателрин ктабар к1елун, мектебра писателрихъ галаз гакьунар хьун, ахъа тарсар тухун, гатуз мектебра к1елзавай аялар паталди ч1алан, културадин, тарихдин майилар авай милли лагерар ахъагъун хийир авай крар я.
VI. Лезги ч1алан милли корпусдикай кьве гаф
Гзаф ч1аларин хьиз, лезги ч1алан милли корпусни халкьдин мецин туьк1уьрунин ч1алакай, куьгьне гафарикай ва жемят рахазвай ч1алакай, мягькем ибарайрикай, ч1агай эсеррин ва гегьенш малуматар гузвай такьатрин (радиодинни телевиденидин, газетринни журналрин) ч1алакай, ц1ийи гафарикайни кьевенрикай (терминрикай) ибарат жезва. Эхиримжи йисара галаз-галаз акъатзавай лезги ч1алан жуьрба-жуьр гафарганарни ч1алан корпус туьк1уьруна еке куьмек жеда.
Гьелбетда, гафарганра бязи гъалат1арни амукьзава, гафариз ч1уру баянар гун, гафар кхьинин к1алубар гьар жуьре хьун, ч1урун ва мсб. Литературадин ч1ал яз куьре нугъват кьабулнават1ани, гафарган туьк1уьрзавайда а гафарин к1алубар вичин нугъватдалди эвеззава. Нетижада гафарганда гьатай гъалат1 туьк1уьрунин чкадал, меце фадлай вердиш гафар масак1а лугьуниз ва кхьиниз халкь мажбурзава. Ихьтин дуьшуьшар иллаки 2002-йисан орфографиядин гафарганда гзаф ава. И гафаргандал к1евелай амал ийизвайвиляй, лезги журналрин, газетрин редакторрини эсеррин авторрин арада гъавурда такьадай ихтилатар жезва. Месела, «гат1унун» (эгеч1ун, кьил кутун) ва «гат1умун» (агатун, илихна агатун, чинеба мукьва хьун) са гафар туширди успат ийиз гзаф йисар хьана. Гила «яни?» ва «яъни» са гафар туширди, фадлай «хАзан» гафуникай хьанвай ва виче таквазвай «а» амай «хзан» гаф «хизан» хьиз кхьин зурба гъалат1 тирди успат авун четин акъваззава.
Винидихъ къарагъарнава месэлайрикай, я теклифрикай лагьайт1а, жуван фикирар садални илит1унин ният авачиз, пешекарри, интеллигенцияди абуруз са т1имил кьванни фикир гун паталди, гъанвайбур хьиз кьабулун герек я. Абурукай вири гьялиз тахьайт1ани, зи кьат1унралди, гзафбур гьялиз жедайбур я. К1анзавайди ихьтин къаст хьун я.
Веревирд авур месэлайрикай ихьтин фикирар хкатзава: 1) лезги ч1ала са кьадар месэлаяр к1ват1 хьанвайди ашкара я; 2) абур гьялун эвелни-эвел алфавитдилай ва тамам орфографиядин гафарган туьк1уьрунилай гат1унун лазим я. 3) лезги литературадин ч1ал вилик тухун паталди лезги ч1алан милли корпус гьазурун герек я.
И вири к1валахар, яргъал тевгьена, пешекаррин махсус комиссия тешкилна к1анда.
Фейзудин Нагъиев,
филологиядин илимрин доктор,
ДГУ-дин профессор
© Источник: http://nagiev.clan.su/publ/sostojanie_lezginskogo_jazyka_problemy_na_lezg_jazyke/1-1-0-79