XIII ЛАГЬАЙ АСИРДА дуьнья чӀехи бедбахтвилерал расалмиш хьана. Центр Азиядай пайда хьайи монголринни татаррин и кьил, а кьил авачир кьушунар кьуд патаз чкӀана. Абуру чпин хурук акатай мулкар, халкьар тахьаймисалзавай.
Дяведалди къачунвай уьлквейра гьукум монголрин сердеррин гъилера гьатзавай, чкадин гьакимар я рекьизвай, я чукурзавай. Акси акъвазай гьар са гьерекат, къуват тергзавай. Абуру дяведалди къачур уьлквейрин арада юкьван асиррин Ширванни авай. Амма Ширвандилай вичин мулкарин битаввал, гьатта кьилдинвални хуьз алакьна: уьлкведа, виликдай хьиз, Кесранидрин сихилдай тир ширваншагьри агъавалза- вай. ЯтӀани ширваншагьар чеб монголриз табийбур (вассалар) тирди хиве кьуниз мажбур хьана. Абурун гъилера авай гьукумдин сергьятарни акьван гуьтӀуь авуна хьи, ширваншагьрин дережа Ширвандин меликрин дережадал кьван агъуз аватна. Виридалайни хъсан, менфятлу чилер монголрин вилик-кьилик квай куьчери векилрин арада пайнавай. Са кьадар вахтар арадай фейила, Ширвандин манатарни монголрин хандин тӀвар алаз акъудиз гатӀунна. Монголар, татарар атай гьар са чкада хьиз, инани тухумрин кьилевайбур, алимар, гьуьрмет авай маса ксар я чукурна, я тергна. Налогар кӀватӀун, дяведин гьерекатриз регьбервал гун ва хейлин маса месэлаяр монголрин гьакимрин гъиле авай. Алим Петрушевскийдин делилралди, сагъдиз амукьай чкадин гьакимар “уьлкведин кеферпата ва кефердинни рагъакӀидай пата авай”, яни хкаж жез четин дагълух районра. Ширвандин амай вири чилер монголрин гуьзчивилик квай.
ЧИНГИЗ-ХАН кьейидалай кьулухъ адан пачагьлугъ Улус Джучидриз (Къизил Орда хьиз машгьур я) ва Улус Хулагидриз пай хьана. Ширванди Аррандихъ, Эрменистандихъ, Гуржистандихъ, ГъвечӀи Азиядин шаркь патахъ, Ирандихъ, Месопотамиядихъ галаз санал Хулагидрин государство арадал гъана. Хулагидрин ва Къизил Ордадин арада авай сергьят тахминан Дербент районда авай.
Хулагу государство тешкилай сад лагьай йикъалай адан ва Къизил Ордадин арада дявеяр гатӀунна. Ивияр экъичунар 1262-йисалай 1357-йисалди давам хьана. Чингиз-хандин пачагьлугъдин паярин арада хьайи дявеяр вири Ширвандин, Аррандин, Дагъустандин мулкарал кьиле фена. Керчекдиз лагьайтӀа, абурун бягьсерни Къизил Ордади 1262-йисуз Ширвандал гьужумай чӀавалай гатӀунна.Чингиз-хан кьейидалай кьулухъ адан пачагьлугъ Улус Джучидриз (Къизил Орда хьиз машгьур я) ва Улус Хулагидриз пай хьана. Ширванди Аррандихъ, Эрменистандихъ, Гуржистандихъ, ГъвечӀи Азиядин шаркь патахъ, Ирандихъ, Месопотамиядихъ галаз санал Хулагидрин государство арадал гъана. Хулагидрин ва Къизил Ордадин арада авай сергьят тахминан Дербент районда авай.
Вири и гьерекатри Ширван патал гзаф зиянлу судур арадал гъизвай. Рашид-ад-динан гафаралди, “бязи областра абур къерехра экӀя хьуникди и мулкарилай гзаф кьушунар финин нетижада чкадин агьалийрикай кьейибур кьенвай, катайбур катнавай. Чилер лагьайтӀа, садани иесивал тийиз, гадарнавай”. Ада гъизвай делилралди, датӀана гьужумрик акатзавай уьлквейра инсанрин кьадар лап тӀимил хьанвай. Гьавиляй менфятлу чилерин цӀудай анжах са пай гьялзавай, амайбур гьакӀ гадарнавай…
ШАРКЬ ПАТА вири дуьньяда агъавал ийидай ниятар авай кас пайда хьана. Тимурленг ЦӀийи гьужумар, дявеяр, мусибатар, вилик Ширвандин бинедин агьалийрин уьмуьр хаталувилик квай. Абурухъ чеб хуьдай къуват амачир. Амма вири гуж ва такьат Аллагьдин гъиле ава. АкьалтӀай четин гьалда авай чӀавуз Аллагьди абуруз чеб хуьдай мумкинвал гана.
ХIV асирдин кьвед лагьай паюна Хулагидрин государство яракьлу са шумуд гьерекатди къарсурна: агъавалзавай Джелаиридрин сихил халкьдин иштираквал аваз арадал къвезвай гьулгъуладин чешмеяр туьхуьриз агакьзавачир. Гьалар пайгардикай хкатзавай. Ихьтин шартӀара 1382-йисуз Ширванда кьиле фейи яракьлу гьерекатда гъалибвал халкьдин пата хьана. Женгиниз экъечӀайбуру асул гьисабдай Ширван идара ийизвай монголрин администрация неинки чукурна, гьакӀ са хийирни авачир Хушенг ширваншагьни тахтунай вегьена.
И ЧЕТИН макъамда Ширвандиз регьбервал ни гуда лугьудай месэла женгиниз экъечӀнавайбурун вилик акъвазнавачир. ЦӀийи ширваншагьвиле тайинардай кас халкьди виликамаз хкянавай, амма гележегдин регь- бердиз и кардикай хабар авачир. Гъалиб хьайибур цӀийи шагьдин гуьгъуьниз фена. Абур къуншидал алай Шекидин областдиз рекье гьатна. Абуру суракьзавай кас Шекидин са хуьре авай (гьайиф хьи, гьи хуьре авайтӀа, тарихдин са чешмедани къейднавач). Гьукумдин ярж яз, шагьдин тевлейра авай балкӀанар гваз Ширвандин векилар герек чкадив агакьайла, абуруз чпи жагъурзавай кас, цан цайидалай кьулухъ галатна, ни- кӀин патав гвай са тарцин кӀаник ксанваз жагъана. Атанвайбуру чеб пачагьдин къуллугъда авайбуру хьиз тухвана: адан винел алачух яна, ахварикай кватдалди патав акъвазна. Ам къарагъайла, салам гана, чеб адаз вафалу тирди, кьин кьуналди субутна. А кас Шемахи шегьердиз хкана ва тахтуна ацукьарна. Ада уьлквеярни къачуна, вичин къуллугъда акъвазнавайбуруз гьахълувилелди регьбервална, абурун рикӀер муьтӀуьгъарна, жумартвал къалурна. Ада вичин сергьятар мягькемарна, ам машгьур хьана” (И текст алай аямдин гзаф алимрин кӀвалахра гьалтзава, месела, — И.П.Петрушевскийдин, С.Б. Ашурбейлидин). И баркаллу касдин тӀвар Ибрагьим тир. Мегьамедан хва.
Ихьтин гьуьрмет хьуниз баян гун патал алай аямдин бязи тарихчийри ам Кесранидрин тухумдин векилрик кутазва ва ам тахтунай вегьей Хушенган имидин гада я лугьузва. Абурун фикирдалди, халкьдихъай кичӀ авайвиляй ада вичин бинедикай садазни лугьузвачир ва ширваншагьдихъай са хуьре чуьнуьх хьанвай.
АНЖАХ тарихдин гъавурда хъсандиз авай алимриз адан ва вилик квай сихилдин арада са мукьвавални аквазвачир. Вичин кӀвалахра Ширвандиз кьетӀен фикир ганвай машгьур востоковед, академик Бартольда Дербендидрин ва Кесранидрин арада яргъал тир мукьвавал хьун инкарзавач. Шейхдикай тамам монография кхьенвай профессор Петрушевскийди гьисабзавайвал, мукьвавал кӀуьд лагьай несилрин арада хьун мумкин тир. Немсерин чӀехи академик Бернард Дорназ вичин вахтунда авай тарихдин вири чешмеяр чирдай мумкинвал хьана. Абур гъилелай- тупӀалай авурдалай кьулухъ ада ширваншагьрин тарихдай еке ахтармишу-нар кьиле тухвана. Адаз шейх Ибрагьиман ва Кесранидрин, гьатта гьабурулайни вилик хьайи Мазьядидрин арада мукьвавал хьун тестикьарзавай са делилни жагъанач. Ширваншагьрин пуд лагьай сихил арадал гъайидан ери-бинедин гьакъиндай ада са риваятдикай ихтилатзава. Адал асаслу яз, шейх Ибрагьиман дибар персрин Ануширван пачагьдилай гатӀунзава.
Амма виликдай хьайи сихилрин дувулар арабринбур тир ва Ануширванахъ галаз са алакъани авачир. Гьави- ляй абурухъ галаз “Шекида цанар цазвайдан” мукьвавал хьун мумкин туш. Ануширвананни Ибрагьиман арада лагьайтӀа, агъзур йисар ава. Эгер женгиниз экъечӀайбурун макьсад регьбервиле пачагьрин иви квайди хкягъун тиртӀа, абурувай ширваншагьриз мукьва са кас жагъуриз жедай, вични девлетар авайди. Ахьтинбур Ширванда гзаф хьун лазим тир, гьикӀ лагьайтӀа, Кесранидри 355 йисуз (1027-1382-йисар) регьбервал гана.
ЖЕНГИНИЗ экъечӀайбур Ибрагьиман патав финин себеб фадлай малум я, анжах ам советрин историографиядиз, я алай аямдиндазни виже къвезвач. Кар анал ала хьи, садни хкат тавуна, тарихдин вири чешмейра адаз шейх Ибрагьим Дербенди лугьузва. “Шейх” дережади Кавказда тек са мана лишанламишзавай — диндин рекьяй еке кесер авай кас. Ихьтин дережадиз гьам Дагъустанда, гьамни Ширванда лап тӀимилбур лайихлу хьана. Адет тирвал, абур вири тарикъатдихъ галаз алакъа авайбур тир.
Ибрагьим, шейхдиз хас тирвал, гьалал зегьметдалди кьил хуьзвай кас тир. Гьайиф хьи, адаз талукь делилар лап тӀимил ава. Адан тӀварцӀихъ галай тахаллусди къалурзавайвал, вич Шекида яшамиш жезвайтӀани, ам Дербентдин агьали тир. Чал агакьнавай тек-туьк чешмейра адакай кар алакьдай, масадаз таъсирдай алакьунар авай, гьахъвал гвай, хъуьтуьл, секин, игьтияж авай гьар садаз куьмекдин гъил яргъи ийидай регьбердикай хьиз ихтилатзава.
ИБРАГЬИМ, шейхдиз хас тирвал, гьалал зегьметдалди кьил хуьзвай кас тир. Гьайиф хьи, адаз талукь делилар лап тIимил ава. Адан тIварцIихъ галай тахаллусди къалурзавайвал, вич Шекида яшамиш жезвайтIани, ам Дербентдин агьали тир. Чал агакьнавай тек-туьк чешмейра адакай кар алакьдай, масадаз таъсирдай алакьунар авай, гьахъвал гвай, хъуьтуьл, секин, игьтияж авай гьар садаз куьмекдин гъил яргъи ийидай регьбердикай хьиз ихтилатзава.
Аллагьдин кьадардалди Ширван михьиз терг хьуникай хуьн адан кьисметдиз акъатна. Хъсан, мягькем сенгерар арадал гъидай мумкинвал шейх Ибрагьимахъ авачир. Сергьятдал алайвиляй ара-ара Къизил Ордадихъ, Тимурленгахъ, хулагидрихъ галаз дявеяр тухунизни мажбур жезвай. Амма къуватар акьалтIзавай. Сифте йисара шейх Ибрагьималай рум гуз ва Хулагидрин государстводилай аслу туширвал хуьз алакьна. Амма 1385-йисуз кеферпатай атай Тохтамышан 90 агъзур аскердикай ибарат кьушунри Ширван къачуна. Акьван зурба кьушунрин вилик Ширван хуьзвайбурун къуватар лап тIимил тир.
Къутармиш жедай рехъ жагъурна кIанзавай, шейх Ибрагьимаз ам гьатна. Адаз вакъиаяр гьихьтинбур жедатIа виликамаз чир хьана, вичин акьул-зигьиндин куьмекдалди, сиясатдин рекьяй авай алакьунралди ада дуьз рехъ хкяна. Исятда, са къерехдихъай килигайла, ада хкягъай рехъ, мумкин я, чаз адетдинди яз акун. Амма гьа вахтунда, гьатта гзаф камаллу инсандивайни монголрин пуд ордадин арада вуж гъалиб жедатIа, виликамаз тайинариз жедачир. Шейх Ибрагьималай и кар алакьна.
ШИРВАН ТАРАШАЙДАЛАЙ кьулухъ Тебриздив агакьзавай рекье 1386-йисан эвел кьилера Тохтамыш Волгадин дуьзенлухриз хтана. И арада шейхди са гьерекатни авунач.
Са артух вахт арадай фенач, Улус Хулагудиз Тимур гьахьна. Адан кьушунар фейи мулкара мусибатар жезвай. Са шумуд женгина хулагидар дарбадагъ авурдалай кьулухъ Тимурленган кьушунар Кавказда пайда хьана ва абур кьуьд акъудиз Къарабахда акъвазна.
Ширван мад дяведиз гьазур жезвай. Халкьдикай амайбуру кьери хьтин ополчение кIватIзавай ва нубатдин гьужум вилив хуьзвай. XV асирдин тарихчи Ибн-Арабшагьан гафаралди, Ширвандин къазиди цIийи ширваншагьдиз “вахтуналди уьлкведай экъечIун, я тахьайтIа, Ширвандин дагълух пата са къеледа чуьнуьх хьун теклифна”. Амма и серенжемри уьлкве къутармишдачир, гена Ширван барбатIун мукьва ийидай. И кар гьам шейхдиз, гьамни халкьдиз якъин тир.
ШЕЙХ ИБРАГЬИМА маса къарар кьабулна. Ада кьушунар чукIурунин буйругъ гана. Агъсакъалрин совет кIватIна, вичи кьабулнавай къарардикай хабар гана. Шейх Тимуран штабдиз фидай фикирдал алай. “За тек са жув къурбанд авун хкязава” лагьана, шейх Къарабахдиз рекье гьатна.
Шараф-ад-Дин Яздидилай агакьнавай кьисадай малум жезвайвал, монголрин адетар вилив хвена, шейхди Тимураз 9 савкьат багъишналдай. Гьар са савкьатдин 9 экземпляр авай. Тек са лукIварин кьадар 8 хьаналда, 9 лагьай лукI яз Ибрагьима вич малумарналда. Амма им гьа йисара машгьур хьайи сиясатдин къаравили я, гьавиляй адаз ихтибарни ийиз жедач. Мадни башкъа, юкьван виш йисарин авторри ихьтин кьисаяр Тимураз муьтIуьгъ хьайи маса гьакимрикайни кхьенва. Мисал яз, – Хорасан шегьердин эмир Али Муйадедикай. Шейх Ибрагьиман гьакъиндай агакьнавай и кьисада авай делилар Яздидилай гъейри, мад са тарихчидини тестикьарзавач. Гена, маса авторрин чешмейрай хабар жезвайвал, шейхди вич Тимуран вилик лайихлудаказ тухвана.
Тарихдиз шейх Ибрагьима и гуьруьшдал вич Тимуран вассал яз хиве кьурди малум я. Им шейхди кьабулнавай къарардин винел пад тир. Тимурленган патав финин гьакъикъи нетижайри вири гьейранарзава.
И темадиз талукь вири документарни чешмеяр тупIалай авунвай академик Дорна кхьизвайвал, Тимурленга шейх Ибрагьим “вичин хва” яз малумарна ва ада Ширван идара авунин грамота гана. Тимуран кьушунар Ширвандиз неинки гьахьнач, мадни башкъа, гуьгъуьнин йисара Тимурленг Ширвандай яна фидай чIавуз уьлкведиз жезвай зиянар лап гъвечIибур тир. Тимурленган таъсирдик квай девирда Ширванди адаз гьич садрани гьакъи ганач. И месэладин жигьетдай вири алимрин фикир гьа ихьтинди я. Шейх Ибрагьима Къизил Ордадихъ ва Османрин государстводихъ галаз кьиле физвай дявейра, Тимураз куьмек яз, 1389-1405-йисара вичин кьушунар рекье твазвай. Тимуран кьушунрини Ширван Къизил Ордадин гьужумрикай хуьзвай, 1387-йисан эхирра хьайивал. 1395-йисуз Терек вацIуз мукьва мулкара Тимура Тохтамышан винел гъалибвал къачуна ва идалай кьулухъ Къизил Орда садазни хаталу яз амукьнач.
Са кьадар вахтар арадай фейила, шейх Ибрагьимакай Тимуран меслятчи хьана. И делил неинки Ширван, гьакI Шеки патални хийирлуди хьана. Къизил Ордадал сифте яз гьужумай 1386-йисуз Тимурленга Шекидиз еке зиянар ганай. Академик Крымскийдин делилралди, гуьгъуьнин йисара Тимурленг Кавказдай яна фидайла, шейх Ибрагьим себеб яз, Шекидиз еке зиянар хъхьанач.
ТАРИХЧИЙРИ ТЕСТИКЬАРЗАВАЙВАЛ, я Тимурленг, я адан эмирар садрани Ширвандин къенепатан крарик къаришмиш хьанач. Уьлкведиз цIийи ширваншагьди регьбервал гузвай. Тимур кьейидалай кьулухъ адан хва Мираншагьа Ширван аслу тушир уьлкве яз малумарна.
Гьа икI, шейх Ибрагьим себеб яз, Ширван кьетIен статусдиз лайихлу хьана. Къизил Орда Тимуран гьужумрилай кьулухъ арадиз хтанач. Тимурленган государствони ам кьейидалай кьулухъ гъулгъуладин лепейрик акатна. Уьлкведин къенепата жуьреба-жуьре чуьруькар арадал атана. Хулагидрин катай регьбер Агьмед Желаирида, Тимур кьейидалай кьулухъ вичиз куьмек яз туьркверин Къара-Къоюнлу тайифадиз теклифна ва са вахтара вичи регьбервал гайи уьлкве муьтIуьгъар хъувуна. Амма Къара-Къоюнлудин кьушунриз Тимуран амукьайрихъ галаз санал хулагидарни чукуриз кIан хьана. Нетижада Агьмед бамишарна кьена ва уьлкведин кьиле Къара-Къоюнлудин регьбер Къара Юсуф акъвазна.
1405-йисуз, Тимур рекьидайла, Ширван дарбадагънавай, тарашнавай уьлкве яз амачир. Тимурленган несилрин арада гьукум патал акъажунар кьиле физвайла, шейх Ибрагьималай бес кьадар къуватар кIватIиз ва неинки са вичин макан, гьакIни Кавказдин Албаниядин саки вири мулкар хуьз, вичин лувак кутаз алакьна. Ада Дербент, Арран (Гянджадин вилаят), Къарабах, Ардебилдал агакьдалди Мугъандин мулкар Ширвандихъ галаз сад хъувуна. Тимуран хтул, Мираншагьан хва Тимурид Умар Ширвандал гьужумда лагьана рекье гьатна, анжах са гьафтедилай элкъвена хтана. Адавай шейх Ибрагьимахъ галаз дяве тухуз хьанач.
Гуьгъуьнин йисара Ширван мад цуьк акъуднавай кесерлу государстводиз элкъуьн хъувуна. Шейх Ибрагьима Дагъустандин ханарихъ галазни хъсан дуствилин алакъаяр хуьзвай. Вичин хва ва ирсдар Халиллулагьаз паб яз ада Къайтагъдин уцмийдин руш гъана.
Женабидилай агакьнавай малуматрай ашкара жезвайвал, виликдай Ширвандал гьужумзавай ва Дербентдиз кьван физ хьайи гуржийрин пачагьарни гила I Ибрагьим ширваншагьдин гьукум гьисаба кьуниз мажбур хьанвай.
Вичин уьмуьрдин эхирра Къара-Къоюнлудин тайифадин есирда гьатай шейх Ибрагьим адан гьукум хиве кьуниз мажбур хьана, амма есирвиляй ахкъатайла, шаклувал гьакI чарарал аламукьна. Адан ирсдарри чпин бубадин крар давамарна. Саки асирни зура Ширван авадан, къуватлу уьлкведиз элкъвена. Шейх Ибрагьим Дербендиди харапIайриз элкъвенвай уьлкве цуьк ахъайнавай макандиз элкъуьрна.
Бедирхан Эскендеров