Кирам: Муьзеффер Меликмамедов
ЧIехи халкьарик ва чIаларик рехне кутаз, абуру тарихда къугъвай роль тIимилариз алахъзавайбур виликан девирра хьиз, гилани авачиз туш. Лезги халкьдикни чIалак сифте яз алатай асирдин 70-йисарилай рехне кутаз гатIунна. Эхиримжи вахтара Дагъустандин гьукуматдин тушир газетрин чинриз кьериз-цIаруз акъатзавай макъалайрилай ва интернетдин бязи «чIалан алимрин» веревирдрай малум жезвайвал, гила лезги чIалаз са гьихьтин ятIани кутуг тавурвал хас тирди субутиз алахъзавай цIийи рехнечияр пайда хьанва. Чпин фагьум-фикиррай аквазвайвал, абуру куьгьне рехнечийрин, Дагъустандин чи халкьдикай тушир чIалан алимрин – И.Абдуллаеван, К.Микаилован, Гь.Ибрагьимован, Н.Джидалаеван рехъ давамарзава.
КIвенкIе куьгьне рехнечийри чи чIалакай вуч лагьанватIа, дуьздал алай месэла муракаб ийиз алахъна, гьихьтин пун-кьил авачир гафар кхьенватIа рикIел хкин. 1971-йисуз И.Абдуллаева ва К.Микаилова Москвада чап хьайи чпин чIехи макъалада яргъалди веревирдер авуна ихьтин нетижадал атанай: вири дагъустанвияр ва гьатта дагъустанвийрик акатзавачир бязи маса халкьарни асул лезгияр я, амма къенин лезгияр асул лезгияр туш ва и тIвар лезгийри чпиз къерехдай къачунвайди я (Килиг: Этнография имен. Москва, 1971. ч.13-26).
19 йис алатайла и къалп фикир вич цIахурви тир филологиядин илимрин доктор Гь.Ибрагьимовани тикрар хъувунай. Гьа са вахтунда ада са маса къалп фикирни лагьанай. Ада кхьенай хьи, лезгийри чеб лезгияр тирди анжах советрин девирда кьатIанвайди я. Гьа чIавалди абур лезгияр ваъ, куьревияр, ахцегьар, къубавияр тир. Гьа чIавалди лезгияр битав миллет тушир, абурухъ сад тир чIал авачир (Килиг: «Литературадин Дагъустан, 1999, №6).
Винидихъ тIварар кьур пуд алимдин къалп фикирар кIелай чи машгьур чIалан алим, филологиядин илимрин доктор, профессор Ражидин Гьайдарова кхьенай: «Чун кьве кардал мягьтел я: сад лагьайди, тIварар кьунвай авторар пудни савадсузар туш, рахун физвай месэлайрин гъавурда авай ксар, чIалан алимар я! Кьвед лагьайди, лезги чIалалди акъатзавай журналди лезгийриз акси, абурун намусдик хкIадай материалдиз, вичин патай са къейдни тавуна, вучиз чка гузва?!» («Лезги газет», 1990-йисан 22-январь).
Лезги чIала тарихда къугъвазвай роль тIимилариз алахъзавай лакви алим, профессор Н.Джидалаева гьатта са халкьар тир лезгияр, агъулар, табасаранар, рутулар, цIахурар сад-садахъ галаз лезгидалди ваъ, азербайжан чIалалди рахазвайди тир лугьузва. Ада кхьизвайвал, азербайжан чIал гьакIни лезгийрин, табасаранвийрин ва Кьиблепатан Дагъустандин маса халкьарин эдебият чIал тир кьван. И касдиз гьеле VII-VIII виш йисарал къведалди лезгийри хайи эдебият чIалакай менфят къачурди чизвач. Адан рикIел мад са делил хкин: ХIII виш йисан арабрин тарихчи Къазвиниди вичин «Асар-уьл-Билад ва Ахбар-уьл Ибад» ктабда малумат гайивал, машгьур везир Низам-уьл-Муьлка Дербентда ва Кьиблепатан Дагъустандин хуьрера эцигиз тур медресайра тарсар анжах араб ва лезги чIаларалди гузвай.
Лезги чIалакай ягьанатна, лак чIалан роль артухариз алахъзавай алимди кхьизва: «Адет яз «гъвечIи» халкьдин векилриз «чIехи» халкьдин чIал чидай. Месела, агъулриз, арчийриз, ку-бачивийриз ва масабуруз лак чIал чидай.» (Н.С.Джидалаев. Языковая жизнь Дагестана. В кн.: Языки Дагестана. Махачкала-Москва, 2000. Ч.29). Гьа инал лугьун хьи, лакар садрани Да-гъустандин чIехи халкьарин жергеда хьайиди туш. Гьам Дагъустанда, гьамни Азербайжанда яшамиш жезвай лезгияр лагьайтIа, кьадардал гьалтайла неинки Дагъустандин ва Азербайжандин, гьакIни Къафкъаздин чIехи халкьарикай я. Алимди лугьузвай девирдани гьакI тир. 1886-йисан статистикадин малуматрай аквазвайвал, ХIХ виш йисан эхирра анжах Дагъустанда лезгийри вири агьалийрин 18,38 процент, маса лезги халкьарихъ галаз санал 27,22 процент тешкилзавай. Аварар чпин группадик акатзавай халкьарни галаз 20,20 процент, даргияр 18, къумукьар 10,26 процент тир. Лакрин кьадар 48 агъзур касдив, яни 8,15 процентдив агакьзавай.
Кьвед лагьайди, а чIавуз лак агьалияр (абуруз къазикъумухарни лугьуда) чеб лезгидалди рахазвай. Гьавиляй урус авторри кхьенай: «Къазикъумухар иниз къадимдай атанвайбур я, вучиз лагьайтIа лезгийрик акахьай абур татар чIал туна лезги чIалалди рахазва.» (Кавказцы 1750-1820. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе собранная и пополненная Семеном Броневским. Москва, 1823. Ч.190).
Профессорди бязи халкьар лак чIалалди рахазва лагьай къалп фикирдин жавабни гьа чешмеда ава. Ана ачухдаказ кхьенва хьи, гьеле ХVIII асирда Лезгистандин агьалийрилай гъейри Дагъустандин са шумуд аялатдин – Акушадин, Джен-гутендин, Къаракъайтагъдин, Кубачидин, Къазикъумухдин, Табасарандин агьа-лиярни лезгидалди рахазвай.
Винидихъ тIварар кьур алимрин къалп фикирар тикрарзавай цIийи рехнечияр чи халкьди ва чIала тарихда къугъвай роль негьиз алахъзава. Абур гьахъсуз тирди субутун паталди гзаф делилар ваъ, кьве мисал гъун бес я. Чи чIал гьеле ХIV виш йисал къведалди Къафкъаздин чIехи, гьатта маса чIалар вичин къене
цIурурзавай чIал тир. Гьавиляй туьркве-рин машгьур тарихчи, профессор Зеки Велиди Тогъана кхьенай: «Чара чкайрай тир Гьезер ва Къипчах агьалийрикай вахтар алатунивай Дербентдинни Шир-вандин арада яшамиш жезвай чкадин агьалийрик акахьиз Лезги жезвай.» (Zeki Velidi Toğan. Ümumi Türk Tarihine Giriş. Cild I. İstanbul, 1946. Ч.441).
Маса туьрк тарихчиди, Шерафеддин Ерела кхьенвай гафар рикIел хкин: «Лезгийри Дагъустанда анжах чеб хвенач, гьа са вахтунда патарив гвай къуншиярни чпин арада цIурурдай ба-жарагъ къалурна. Ибурулай гъейри, къе чеб амачир албанарни аланар, рагъэкъечIдай патай рагъакIидай патаз атай чIехи къуватрин амукьаяр, гьакIни араб сердерри стратегиядин жигьетдай важиблу чкайриз куьчарай арабар гзаф зурба халкь тир Лезгийрик акахьна, чпин чIалар ва жуввал квадарна лезгиламиш хьана.» (Şerafeddin Erel. Dağıstan ve Dağıstanlılar. İstanbul, 1961. Ч.17).
Гьа ихьтин тарихдин делилар авайвиляй цIийи рехнечиярни лезгийрин тарихдикай ва чIалакай хуш авачиз рахазва жеди. Чи къадимвални чIехивал эхиз жезвач абурувай. ЧIехи ва зурба чIал авайвиляй чалай чи группадик акатзавай халкьарин чIаларни хуьз алакьна. Тек са табасаран чIал мисал яз къалурун бес я. 1959-йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л.Лаврова вичин «Этнография Кавказа» ктабда гьахълу яз маса чIалари табасаран чIал арадай акъудзавайди къейд авунай. Ингье лезги чIала табасаран чIал арадай акъатиз тунач. Лезгийрин тарихдикай кьве ктаб кхьей тарихдин илимрин доктор М.М.Ихилова къейд авурвал, чпин дидед чIал – лезги чIал хьаначиртIа, табасаранвияр генани пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чIал абур патал къалхан хьана. Исятдани табасаран чIалан лексикадин чIехи пай лезги гафа-ри тешкилзава (Килиг: М.Е.Алексеев, С.Х.Шихалиева. Табасаранский язык. М.,2003, ч.113).
ИкI тирди гзаф алимри, гьатта табасаранви алимрикай Б.Ханмагомедова, М.Къурбанова ва масабуруни хиве кьазва. Табасаранвияр къени гьам табасаран, гьамни лезги чIалалди рахазва. Гьавиляй табасаранви алим Мегьамед Къурбанова кхьенва: «Виш йисарин мукьвавилин алакъайрин нетижа я хьи, кьибле ва вини Табасарандин вири яшлу агьалийриз лезги чIал чизва.» (М.Курбанов. Поэтическое наследие дореволюционного Табасара-на. Махачкала, 1986. Ч.68).
ЦIийи рехнечийри лезги чIалан группадик галай бязи чIалар и группадиз талукьбур туш лугьузвай куьгьне фикирни тикрарзава. 1927-йисуз сифте яз Малик Мамедзаде-ди къирицIар арабрикайни чувудрикай арадиз атанвай халкь я лагьанай (Килиг: Malik Məmmədzadə. Quba qəzasında yaşayan xalqların müxtəsər tarixi. “Maarif işçisi” jurnalı, N5, 1927). И гафар асасдиз къачуна къирицIар лезги халкьарикай хкудиз алахъзавайбуруз тарихдин ва чIалан делилрикай хабар авач. Тарихдин чешмейра къалурнавайвал, будугъвияр, хиналугъвияр, жекар, эликар, гьапутар хьиз, къирицIвиярни лезгияр я ва абур вири виликан виш йисара лезги чIалалди рахазвай. (Килиг: Гербер Г.И. Описание стран и народов вдоль западного берега Каспийского моря. 1728 г. История, география и этнография Дагестана. М., 1958. Ч.80).
Гьа икI, чакай къакъатай халкьарин бязи векилриз виликди чун са халкь тирди, чахъ сад тир дидед чIал хьайиди хиве кьаз кIанзавачтIа ва я чи бубайри лагьайвал, чеб акъатай муг бегенмиш туштIа, вуч лугьун? Ингье са гаф авайвал лагьана кIанда хьи, гила бязи алимрин арада чпин халкьар кьилди ва къадим халкьар тирди субутиз алахъун деб хьанва. Гьикьван ихьтин алахъунар авуртIани, гьикьван къалпвилерихъ гелкъвейтани, тарихдин чешмеяр, археологиядин, этнографиядин, антропологиядин делилар, чи чIалара авай вишералди уртах гафар абурувай негьиз жедач. ЦIийи рехнечийрин къалп фагьум-фикирриз лагьайтIа, анжах са тIвар гуз жеда: «Кьил кьазвачир рехнеяр.»
МЕЛИКМАМЕДОВ
© Источник: http://www.samurpress.net/story.php?sid=3182